20130324360

e Psychologia poznania

wowych i dotyczą aktualnego stanu motywacyjnego organizmu. Natomiast bodźce zewnętrzne docierają do okolic sensorycznych kory. Dopiero wtedy, kiedy pobudzenia z płatów czołowych i okolic sensorycznych osiągną wystarczającą silę, uruchamiany jest mechanizm ekspresji uwagi za pośrednictwem wzgórza (thalamus).

Wszystkie koncepcje fizjologiczne mają kłopoty z wyjaśnieniem tego, dlaczego pewne informacje w większym stopniu przyciągają naszą uwagę, a inne w stopniu zdecydowanie mniejszym. Jedynym wymiarem, który analizowano w fizjologicznych koncepcjach uwagi, był wymiar nowości. Bodźce nowe przyciągają uwagę (odruch orientacyjny, reakcja ukiadu siatkowatego). Jednakże nie jest to jedyna cecha sprawiająca, że będziemy koncentrowali uwagę na danym źródle bodźców. Dlatego też w następnych podrozdziałach zajmiemy się psychologicznymi koncepcjami uwagi. Koncepcje te nie tylko wymieniają inne właściwości bodźców przyciągające uwagę, lecz także wskazują, że w trakcie wykonywania jakiejś czynności właściwości te mogą się zmieniać- w pewnej fazie czynności taką właściwością może być wyrazistość (na przykład podczas stawiania diagnozy lekarz bierze pod uwagę wyrazistość symptomów), a w kolejnej (na przykład podczas operacji drirur-gkznei) uwzględnia się podobieństwo dysfunkcji do

Badania nad uwagą są szybko rozwijającą etę dziedziną. W chwili obecnej konkurują ze sobą dwa podstawowe sposoby ujmowania uwagi: uwaga jako proces selekcji lub jako proces odpowiedzialny za gospodarowanie zasobami poznawczymi. Odpowiednio co tego mówi się o dwóch typach teorii uwagi:

0    teorii selekcji oraz o teorii zasobów uwagi. Są jeszcze dwa inne rodzaje zjawisk związanych z uwagą, a mianowicie czujność (yigOimce), która stanowi warunek zarówno gospodarowania zasobami uwagi, jak

1    warunek selekcji, oraz detekcja sygnałów. Detekcja sygnałów może być - przy spełnieniu pewnych warunków - traktowana jako szczególny przypadek selekcji, ale omówię ją oddzielnie, ponieważ teoria detekcji sygnałów stworzyła własną terminologię i ma własne zastosowania, wykraczające poza samą psychologię uwagi (Coombs, Daves i Tversky, 1977).

I 3.3.1. Czujność

Czujność możemy określić jako zdolność lub stan, dzięki któremu jednostka potrafi w dłuższym okresie wykrywać bodźce specyficzne spośród wielu możliwych bodźców pojawiających się w jej środo wisku. Czujność związana jest r pewnym poziomrn aktywacji, umożliwiającym reagowanie na bodźce Jest to warunek konieczny, ale niewystarczający Możemy znajdować się w stanie optymalnego po budzenia, ale nie potrafimy wyktyć bodźców kry tycznych wymagających podjęcia pewnego działa nu, na przykład dlatego że inne monotonne bodźce działały na nas przez długi czas albo dlatego żt wskutek pojawienia się pewnego bodźca człowiek wytwarza negatywne oczekiwanie, które zakłada iż bodziec krytyczny się nie pojawi. Kiedy wkracza my na przejście dla pieszych i widzimy zielone świa tło, spada nasza czujność - nie spodziewamy się, że na przejście wjedzie samochód.

Badania nad czujnością dotyczyły nie rylko roli aktywacji w wykrywaniu bodźców krytycznych, czyli sygnałów, ale także bardziej specyficznych czynników poznawczych i po zapoznawczych. Czynniki te zostały opisane w teorii detekcji sygnałów, sfot mulowanej przez Petersona, Birdsalia i Foksa (1954). Wcześniej jednak prowadzono badania empiryczne nad procesem detekcji. Przykładem takich badań może być eksperyment Mackworth (1948). Wab perymcncie tym badani mieli obserwować tarczę zegarową z sekundnikiem. Ich udanie polegało na naciskaniu na klucz ilekroć wskazówka przeskoczyła o 2 sekundy Po półgodzinie sprawność badanych zaczęła gwałtownie spadać - okazało się, że pomijali oni około 25% podwójnych skoków sekundni-ka. Później okazało się, że ten wzrost liczby błędów spowodowany był nie tyle spadkiem wrażliwości badanych, ile wzrostem ich wątpliwości dotyczących własnych obserwacji.

Analogiczne wyniki uzyskano w innych eksperymentach. Na przykład Paiasuraman i Dnia (1977) stwierdzili, że przy długotrwałym wykonywaniu powtarzających się zadań detekcyjnych czujność się obniża, to znaczy ludzie coraz częściej pomijają bodźce, na które powinni zareagować. Czynnikiem krytycznym była wysoka częstość występowania bodźców - gdy występowały one częściej niż 24 bodźce na minutę, spadek sprawności był bardzo wyraźny. Zauważmy, że analogiczna sytuacja występowała w opisanym wcześniej badaniu Mack-wonh (1948). Później jednak okazało się, że sprawa jest znacznie bardzie) skomplikowana. Koeiega wraz ze swoimi współpracownikami (Koelega, Brink man Hendriks i Vetbaren, 1989) stwierdził, że spadek taid obserwuje się tyłko wtedy, laedy zadaniem badanych jest reagowanie na percepcyjne właśdwo-śd bodźców, takie jak spadek jasności, szybkość ruchu i tym podobne. Nie występowi natomiast w zadaniach o charakterze „poznawczym", to jest wtedy, kiedy badani musieli dokonywać kategoryzacji bodźców. Przykładem takiego zadania może być reagowanie na pojawiające się na ekranie znaki - należy pomijać cyfry, a naciskać na klucz reakcyjny w przypadku pojawienia się liter.

innym przykładem sytuacji detekcyjnej może być sytuacja operatorów radaru. Obserwując ekran radaru, muszą oni podjąć decyzję, czy błyski pojawiające się na ekranie oznaczają na przykład nadlatujący samolot nieprzyjaciela, czy jest to może wła-

matu

Przykład sytuacji detekcy sygnałów

sny samolot, czy też olbrzymi latawiec -pokryty c/n-foltą (por tydna 3.3).

Również lekarz piześwietłayący paęeata M podejmować decyzję, czy cienie widoczne na «;e-de są objawem choroby, czy też są to zjawiaca sie-związane z chorobą. We wszystkich opisywany* przypadkach może występować pewien bodziec krytyczny, albo też może go nie być. Mogą występować dwa rodzaje reakcji: reakcja na sygnał (ca przykład odpalenie rakiety przeciwlotnicze), skierowanie pacjenta na zabieg operacyjny i tak daięj), lub też reakcje negatywne, takie, które są adekwatne w sytuacji, kiedy nie ma sygnału. Układ reakcji występujących przy różny* konfiguracjach bodźców przedstawia tabela 3.1?-

W tabeli mamy dwie sytuacje, w któiych występuje prawidłowa reakcja -są to kratki oznaczone literami (a) i (d) - czyli wykrytie sygnału wtedy, kiedy on rzeczywiście występuje, i niewykrywan* sygnału, kiedy faktycznie go nie ma. Są też dwie sjf-tuacje, w któiych pojawiają aę błędy - występują one w kratkach oznaczanych jako (b) i (e) - wyfcry-