komwerb004

222 Danuta Kępa-Figura

zauważył Tokarski, „całościowa rama pojęciowa obejmuje wiedzę związaną z różnymi typami racjonalności” (Tokarski 1998: 41). Wiedza ta jest struktu-ryzowana z punktu widzenia różnych typów racjonalności. Typ racjonalności nazywany potocznym (odnoszący się do potocznego, naiwnego pojmowania rzeczy, potocznej wiedzy o świecie) funkcjonuje obok typu, który nazwać można naukowym (odnoszącym się do wiedzy naukowej, coraz bardziej istotnej i dostępnej dla współczesnego użytkownika języka)⁵.

Profilowanie kulturowe zachodzi z udziałem podmiotu (wspólnoty językowej), który może, ale nie musi wybierać między typami racjonalności. Może bowiem z nich korzystać jednocześnie, nie tworząc na przykład, jak zwrócił uwagę Tokarski, „dwu różnych, potocznej i naukowej, definicji znaczeniowej słowa” (Tokarski 1998: 42). Jednak podmiot ten, mając świadomość istnienia funkcjonalnych odmian języka, bardzo często w konkretnej sytuacji komunikacyjnej reprezentuje jeden określony typ racjonalności.

Najprostszym przykładem realności różnych typów' racjonalności jest istnienie wyrazów, które funkcjonują równocześnie jako terminy i jako jednostki języka ogólnego. Przykładem takiego słowa jest liberalizm, będący nic tylko terminem z zakresu ekonomii czy polityki, lecz także jednostką języka ogólnego. Słowo to, jak wiele innych słów, używanych zarówno w języku naukowym, specjalistycznym, jak i języku potocznym, pokazuje dwa równoległe procesy porządkowania i wartościowania świata. Kategoryzacja naukowa wyłoniła określony fragment rzeczywistości i nazwała go liberalizmem, kategoryzacja potoczna także (choć nieco inny). SJP dla hasła liberalizm podaje trzy objaśnienia. Kategoryzacja naukowa, która odbyła się na płaszczyźnie różnych nauk - ekonomii, historii czy politologii - wykorzystała liberalizm dla nazwania

doktryny ekonomicznej powstałej w XVIII w., głoszącej swobodę walki konkurencyjnej, wolnej od ingerencji państwa

oraz kierunku politycznego opowiadającego się za ograniczeniem roli państwa do minimum, głoszącego zasadę, że wolna i nieskrępowana działalność jednostek, głównie na polu gospodarczym i politycznym, jest źródłem postępu w życiu politycznym.

Te neutralne semantycznie definicje zostały w SJP poprzedzone przywołaniem potocznego znaczenia liberalizmu: ^{1 2} tclcrarcyjny stosunek *vobec poglądów, postaw lub czynów innych ludzi, bez względu na to. ety się je uznaje za słuszne.

Podobne definicje odnaleźć możemy w SWJP:

1.    ‘ogó ł poglądów wy wodzących się z końca XVIII w., których głównym założeniem jest idea wolności człowieka jako jednostki i zagwarantowania każdemu możliwości swobodnego dzułartia gospodarczego i społecznego bez ingerencji instytucji, w szczególności państwa’

2.    ‘doktryna ckonorn iczna głosząca hasła wolnej konkurencji rynkowej i ograniczenia roli państwa w sferze życia gospodarczego’

3.    ‘tolerancyjna postawa wobec czyichś poglądów i postępowania; wyrozumiałość, pobłażliwość'.

Wszystkie znaczenia słowa liberalizm łączy wywoływanie skojarzeń związanych z ‘wolnością’. Różni je sfera odniesień i wartościowania. Definicje te ilustrują istnienie odmiennej kategoryzacji -zaliczenie „rzeczy” nazywanych liberalizmem do różnych kategorii, a także fakt nieidcntyczności wartościowania.

3.2. Relatywizm jako konsekwencja istnienia różnych punktów widzenia w przekazie perswazyjnym

Jednak nawet gdy poznajemy świat z założeniem określonego typu racjonalności, możemy zauważyć relatywizm języka. Jego przejawem jest przecież możliwość przedstawiania rzeczywistości z określonego punktu widzenia, niezależnego od dominującego w danym tekście typu racjonalności (naukowego czy potocznego).

3.2.1. X - „jedyny” czy „jeden z...”

Najlepszym przykładem będzie prezentacja przekazów perswazyjnych⁶ dotyczących tego samego fragmentu rzeczywistości. Przykłady takich komunikatów, tworzących alternatywne wnzje świata, na co dzień dostarczają współcześni nadawcy medialni³. Analizie zostaną tutaj poddane fragmenty programów informacyjnych „Fakty” i „Wiadomości”, wyemitowanych 21 kwietnia 2008 roku;

1

⁵ Kategoria profilowania była przedmiotem dyskusji na konferencji w Kazimierzu. Jej pokłosiem jest, wydany pod red. J. Iłartmińskicgo i R. Tokarskiego, tom Profilowanie wjęzyku

2

w tekście (1998).

* Problem perswazji (manipulacji) z uwzględnieniem kategorii sposobu widzenia świata czy wizji świata byl przedmiotem dyskusji na konferencji w Kazimierzu, która zaowocowała tomem Manipulacja w języku (2004).

3

Por. np. analizy przedstawione w: Olejnik 2004; Nowak, Tokarski 2007.