komwerb003

220 Danuta Kępa-1'igura

Zauważyć tutaj można, kluczowe dla niniejszego artykułu, założenie aktywnej postawy członków danej wspólnoty językowej, której przejawem jest język. Wyrazem tego założenia jest choćby cytowana powyżej Sapirowska fraza „Ludzie [...] pozostają w dużej mierze na łasce języka, który stał się środkiem ekspresji w ich społeczeństwie”. Język jawi się tutaj jako efekt pewnej (poznawczej) działalności, dopiero wtórnie jako jej narzędzie. To określone (takie, a nie inne) doświadczenie znalazło swój wyraz we wzorcach językowych, które - oczywiście wtórnie - sferę doświadczenia kształtowały. Whorf zauważa także, że niewerbalna płaszczyzna „wyższego umysłu" pozwala na faktyczne i bezpośrednie obcowanie z Prawdą. (Whorf 1982: 39, 72, 211,212, 346; por. Hołówka 1986: 100-101). A zatem język jest zarówno środkiem, jak i wynikiem aktywności poznawczej.

3. Istota relatywizmu a podmiotowy charakter poznania

Powtórzyć należy: język danej społeczności jest wyrazem sposobu odbierania świata przez tę społeczność. Kulturowy charakter języka zasadza się na ideacyjnym, „kognitywnym zorganizowaniu zjawisk materialnych”. Tyler stwierdza:

Kultury różnią się między sobą nic tylko sposobem organizacji zjawisk materialnych podlegających takiej organizacji. Ludzie należący do odmiennych kultur mogą uznawać za znaczące rozmaite rodzaje zjawisk materialnych, nawet jeśli z punktu widzenia obserwatora z zewnątrz w każdym przypadku obecne są te same zjawiska materialne. (Tyler 1993: 28)

Relatywizm języka odzwierciedlają: proces ujmowania w kategorie elementów świata zewnętrznego oraz proces wartościowania tych kategorii, nierozłącznie związany z ocennym widzeniem świata. Realizacja tych procesów zachodzi dzięki zabiegom nominacyjnym², pozwalającym ujrzeć dane zjawisko w kategoriach werbalnych - z uwzględnieniem kategorii gramatycznych (takich jak części mowy, rodzaj gramatyczny czy typy składni) i semantycznych (takich jak polisemia czy synonimia).

Kultura traktowana jako wyraz ekspresji danego społeczeństwa istnieje dzięki jego aktywnej postawie. Z pewnością w przywoływanej dwukrotnie wypowiedzi Sapira dostrzec można przekonanie o aktywności podmiotu. Jednak aktywność tę łączy Sapir z czasem przeszłym - stal się środkiem ekspresji’, podczas gdy teraźniejszość oddaje opis - pozostają [...] na łasce języka. ¹

Biorąc pod uwagę możliwości poznawcze tzw. przeciętnego użytkownika języfca, obraz świata zawarty w danym języku (JOS) mógłby się jawić jako pesymistyczne widmo wygodnej, nudnej i nieprzekraczalnej, ograniczającej rzeczywistości poznawczej, skazującej tego użytkownika na określoną wizję świata. Mógłby, gdyby nie świadomość jej niejednorodności zarówno w perspektywie diaclinoniezrej (czyli zmienności w czasie - por. Hołówka 1986: 93), jak i synchronicznej. Podanie przykładu wspólnoty etnicznej całkowicie jednorodnej pod względem sposobu odbierania świata wydaje się niemożliwe.

Patrząc z perspektywy synchronicznej, podkreślić należy możliwość polemiki z tą wizją świata i zwrócić uwagę na współistnienie w danym języku różnych punktów widzenia czy typów racjonalności^{2 3 4}. Relatywizm jest więc także problemem wewnątrzjęzykowym związanym ze spostrzeżeniem niejednorodności wizji świata zawartej (czy zawartych) w jednym języku.

Relatywizm, który nie ogranicza się do poziomu języków etnicznych, jest kategorią wyłaniającą się ze zderzenia:

-    tekstów zbudowanych w ramach odmian funkcjonalnych tego samego języka,

-    tekstów ukazujących różne punkty widzenia⁵ w przekazie perswazyjnym, niezależne od dominującego w nich typu racjonalności,

-    tekstów kreatywnych (np. poetyckich, które pokazują, że relatywizm dotyczy także poziomu idiolcktów) z tekstami o skonwencjonalizowanym charakterze.

3.1. Relatywizm jako konsekwencja istnienia różnych typów racjonalności

Relatywizm wyłania się ze zderzenia tekstów zbudowanych w ramach odmian funkcjonalnych tego samego języka.

Użycie języka ogólnego, będącego nośnikiem treści skonwencjonalizowanych, wiąże się z profilowaniem nazwanym przez Ryszarda Tokarskiego kulturowym (1998). Ten poziom profilowania nie musi mieć jednorodnego charakteru. Jak

1

Proces kategoryzacji rozpoczyna wyłonienie aktem nominacji fragmentu rzeczywistości.

2

Przez punkt widzenia J. Bartmiński rozumie „czynnik podmiotowo-kulturowy, decydujący o sposobie mówienia o przedmiocie, w tym m.in. o kategoryzacji przedmiotu, o wyborze

3

podstawy onomazjologiczncj przy tworzeniu jego nazwy, o wyborze cech, które są o przedmiocie orzekane w konkretnych wypowiedziach i utrwalone w znaczeniu." (Bartmiński 1990: 111), zaś dla R. Tokarskiego typ racjonalności jest „sposobem widzenia przez człowieka swojego miejsca

4

w otaczającej rzeczywistości, akceptowanym przez niego jako członka określonej społeczności systemem potrzeb, uprzedzeń, preferencji" (Tokarski 1991: 146).

5

Wyrażenie punkt widzenia jest tutaj i we fragmencie kontynuującym zapowiedzianą myśl rozumiane w jego znaczeniu potocznym, nic zaś terminologicznym.