Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego(6

(typu poić ‘dawać pić, sprawiać, żeby ktoś pif), natomiast formacje denominalne, zwłaszcza odprzymiot-nikowe, traktując jako faktytywne (typu ostrzyć ‘robić ostrym’ od ostry).

Języki australijskie

Rdzenna ludność kontynentu australijskiego, której w latach osiemdziesiątych XVIII wieku było ok. 300 tysięcy, wielokrotnie stopniała w ciągu 200 lat. Dawnymi językami tego kontynentu posługuje się tylko 45 tysięcy osób.

Blisko 260 języków australijskich klasyfikuje się w jednej, izolowanej makrofyli. Wyjątek stanowi obszar na przylądku Półwyspu Jork, dokąd dotarły wpływy papuaskie. Makrofylę australijską dzieli się na dwie nierówne części: języki rodziny pama-nyungij-skiej (177 tysięcy) zajmują niemal cały obszar kontynentu z wyjątkiem części północnej; na wschodzie od zatoki Katpentaria po Kimberley rozciąga się obszar 27 rodzin obejmujących 83 języki. Tak nierówne rozmieszczenie rodzin objaśnia się tym, że obszar największego zróżnicowania stanowi prawdopodobnie terytorium dawnej praojczyz-ny Australijczyków (wspólnota praaustralijska istniała prawdopodobnie równolegle w czasie do indoeuropejskiej, tj. ok. 5-6 tysięcy lat temu). Do największych rodzin niepama-nyungijskich należą: gunwinguska (11 języków), dały (10 języków), worora (12 języków). Najwięcej użytkowników ma język mabuiag (ok. 8 tysięcy) i kardutjara (ok. 4 tysięcy). Do najlepiej zbadanych należą: kayardild (120 użytkowników) - z rodziny języków niepama-nyungijskich podgrupy tangkijskiej znad zatoki Karpentaria, yankunytjatjara (kilkuset mówiących) - z rodziny języków pama-nyungijskich z Zachodniej Pustyni (Western Desert) oraz mpartntwe arremte używany w środkowej Australii (Alice Springs). Wszystkie należą do typu aglutynacyjnego, szyk zdania jest względnie swobodny.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Języki australijskie są podobne w planie fonetycznym i gramatycznym, ale różnią się bardzo w planie słownictwa. Głównym środkiem wyrażania różnic gramatycznych są liczne przyrostki (aglutynacja). System przypadków obejmuje ergatńrus (przypadek sprawcy), mianownik, biernik, a liczba przypadków sięga kilkunastu. Rzeczowniki wyposażone są w przyrostki klasyfikujące osoby i przedmioty. Przeważa wolny szyk składników zdania.

[Rozdział ten opracowano w oparciu o źródła: EJO 1999, Gołąb i in. 1968, Majewicz 1989, Nasza 2002, Szajkiewicz 1995].

7.4. Przegląd języków indoeuropejskich

Od dawna zdawano sobie sprawę z tego, że używane w Europie i południowo-zachodniej Azji języki są do siebie podobne. Dopiero jednak w 1786 roku angielski orien-talista William Jones zauważył, że podobieństwo między udostępnionym od niedawna nauce europejskiej sanskiytem a niektórymi językami Europy jest tak duże, że języki te muszą pochodzić ze wspólnego źródła (np. sanskryckie liczebniki: dvau ‘dwa’, trays ‘trzy’, catvar ‘cztery’, panćar ‘pięć’ i sas ‘sześć’ bez trudu dają się zestawić np. z ich odpowiednikami polskimi). To odkrycie pozwoliło stwierdzić, że większość współczesnych języków Europy i południowo-zachodniej Azji wywodzi się z jednego wspólnego prajęzyka, którym ok. 6000-4000 lat p.n.e. mówiły ludy zamieszkujące zachodnią Eurazję. Prajęzyk ów nazwano praindoeuropejskim, a ludy posługujące się nim - Indoeuro-pejczykami. Ze względu na pierwotnie pasterski charakter tych ludów trudno mówić o jakiejś określonej praojczyżnie, raczej o strefie koczowniczej Indoeuropejczyków, rozciągającej się na stepowych obszarach między środkową Azją a Ukrainą.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W tym czasie południową i zachodnią Europę zamieszkiwała inna ludność (prawdopodobnie spokrewniona z ludem tworzącym cywilizację kreteńską), która została później podbita i prawie w całości zasymilowana przez Indoeuropejczyków. Jedynym zachowanym do dzisiaj przedindoeuropejskim językiem Europy jest język baskijski, używany na pograniczu Hiszpanii i Francji (nad Zatoką Biskajską). Śladem substratu przedindoeuropejskiego są niektóre nazwy miejscowe i wodne oraz pozostałości dwudziestkowego systemu liczebnika, zachowane np. w języku francuskim.

Za twórcę językoznawstwa indoeuropejskiego uchodzi Franz Bopp, który w opublikowanej w 1816 roku pracy Uber das Konjukationssystem der Sanskritsprache, in Ver-gleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Spra-che dowiódł wspólnego pochodzenia wymienionych w tytule języków, odtwarzając fragment systemu gramatycznego prajęzyka rodziny, nazwanej później „indoeuro-pejską” (w nauce niemieckiej „indogermańską”).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Używano też nazwy „arioeuropejska” lub aryjska, ale ten ostami teimin stosuje się dziś zwykle tylko do języków indoirańskich bądź też do indoeuropejskich języków Indii i z tego powodu nie jest tak wygodny, jak ustalone ostatecznie określenie .języki indoeuropejskie”.

W ciągu stu lat, jakie upłynęły między wystąpieniem F. Boppa a wydaniem w 1916 roku Kursu językoznawstwa strukturalnego F. de Saussure’a, gramatyka porównawcza języków indoeuropejskich stanowiła główny przedmiot zainteresowań większości językoznawców, zaś metoda historyczno-porównawcza stworzona dla rekonstrukcji prajęzyka indoeuropejskiego panowała powszechnie w językoznawstwie, które za jedynie naukowe uważało badanie języka w jego rozwoju historycznym. Powstanie strukturaliz-mu oraz współczesny rozwój lingwistyki matematycznej nie zahamowały postępów językoznawstwa indoeuropejskiego, przyczyniły się natomiast do udoskonalenia metod badawczych (rekonstrukcja wewnętrzna, typologia diachroniczna, lingwistyka arealna).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Metoda historyczno-porównawcza polega na ustalaniu współzależności między najstarszymi utrwalonymi w piśmie formami w ich rzeczywistym brzmieniu i funkcji z ich odpowiednikami w językach pokrewnych, by tą drogą zrekonstruować ich postać wyjściową, jaką miały w prajęzyku. Mimo pewnych ograniczeń metoda ta pozwala odtworzyć ze znaczną dokładnością stan prajęzyka i przybliżony moment jego rozpadu oraz ustalić stosunki pokrewieństwa między językami, które się z niego wyłoniły. Celem tzw. rekonstrukcji wewnętrznej, która jest metodą opartą na założeniach strukturalizmu, jest odtworzenie przedhistorycznych zmian językowych na podstawie stanu synchronicznego jednego języka, bez uciekania się do porównywania języków pokrewnych. Pozwala więc badać języki i epoki, dla których nie dysponujemy danymi porównawczymi. Istotą rekonstrukcji wewnętrznej jest ustalenie chronologii względnej zmian językowych w oparciu o współistniejące ze sobą formy oboczne. O ile metoda historyczno-porównawcza ogranicza się do zbieżności materialnych, a metoda rekonstrukcji wewnętrznej operuje danymi materialnymi opierając się na zasadach ogólnych, to typologia badająca języki różnych rodzin skupia się na porównaniu struktur. Jej przedmiotem jest ustalenie z jednej strony praw i właściwości wspólnych wszystkim rodzinom (uniwersaliów językowych), z drugiej zaś cech różnicujących języki. Typologia diachroniczna bada ogólne prawa rozwoju języka i weryfikuje hipotezy na temat stanów przedhistorycznych. Metoda arealna z kolei ma zastosowanie nie tylko przy badaniu faktów językowych, lecz także wytworach kulturowych, które występują na określonych obszarach (areałach), wyznaczonych za pomocą izoglos. Jeden areał może się łączyć poprzez strefy przejściowe z innymi, tworząc w ten sposób continuum. W obrębie areału wyróżnia się centrum i peryferię, na której wskutek oddalenia i izolacji zachowują się z jednej strony archaizmy (tzw. peryferyczne), z drugiej zaś po-

287