Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

pozostałych języków indoeuropęjskich (Achunzjanow 1981: 115-116). W językach syntetycznych możemy niekiedy spotkać także elementy analityczne, por. w polszczyź-nie formę czasu przyszłego typu będę pisał.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Wyrażenie znaczeń gramatycznych formami syntetycznymi powtarza się zarówno w pozostających w związku zgody częściach zdania, jak i w ramach jednego i tego samego wyrazu. Porównując np. zdanie Eo.tbiuue cmoibi crnourn można stwierdzić, że w języku rosyjskim liczba mnoga wyrażana jest w sposób syntetyczny przy pomocy afiksów trzy razy: a) w rzeczowniku cmon-u, b) w przymiotniku óoAbut-ue i c) w czasowniku cmo-sm. W przekładzie tego zdania na język niemiecki Die grossen Tische stehen wykładnik liczby mnogiej wyrażony jest cztery razy. jeden raz analitycznie i trzy razy syntetycznie: a) rodzajnikiem die (analitycznie), b) syntetycznie przy pbmocy afiksu w rzeczowniku (Tisch-e), c) w przymiotniku (gross-en) i d) w czasowniku (steh-en). W języku francuskim Les grandes lables restent debout liczba mnoga wyrażona jest (w wymowie, ale nie w pisowni!) tylko jeden raz w sposób analityczny - przy pomocy rodzajnika les (liczba pojedyncza: la tobie)-, por. też: le bou-ton i les boutons. W języku tatarskim 3yp ocmoiunp mopa liczba mnoga (podobnie jak we francuskim) wyrażona jest tylko raz ocmsn-nsp (przy pomocy afiksa top) syntetycznie. Powyższe przykłady świadczą, że znaczenie poszczególnych środków wyrażenia znaczeń gramatycznych jest różne w poszczególnych językach.

2. Aflks - to morfem (cząstka słowotwórcza wyrazu) dodawany w procesie słowotwórstwa do morfe-mu leksykalnego, inaczej: morfem będący częścią składową wyrazu, różny od rdzenia (szerzej patrz w rozdziale poświęconym słowotwórstwu).

Formy gramatyczne syntetyczne dzielą się na fleksyjne i aglutynacyjne. W formach gramatycznych typu fleksyjnego znaczenia gramatyczne, jak powiedzieliśmy, przekazywane są przez formy fleksyjne, tworzone za pomocą specjalnych cząstek (końcówek, przyrostków) dodawanych do najważniejszej części wyrazu, czyli tematu fleksyjnego. Jest to fleksja afiksalna.

Dla wielu języków charakterystyczny jest jednak inny sposób odmiany wyrazów, a mianowicie dokonywanie w nich wymian głoskowych. Taki rodzaj fleksji nazywany jest fleksją wewnętrzną. Fleksja wewnętrzna to tworzenie form fleksyjnych przede wszystkim przez wymiany głoskowe w temacie fleksyjnym. W językach semickich (np. w arabskim, hebrajskim), dla których jest to typowy sposób odmiany wyrazów, stałym elementem wyrazu słownikowego są spółgłoski (zazwyczaj trzy), i to one są nośnikiem znaczenia słownikowego. Natomiast tym, co informuje o cechach gramatycznych formy fleksyjnej, są samogłoski - w każdej formie wstawiane inaczej. W języku arabskim, typowym języku altemacyjnym, czyli takim, w którym podstawowym sposobem odmiany wyrazów jeśt fleksja wewnętrzna, można wskazać np. taki fragment paradygmatu czasownika o znaczeniu ‘wiedzieć’, którego rdzeń stanowią trzy spółgłoski ’Im (znak oznacza swoistą spółgłoskę arabską, nie mającą odpowiednika w języku polskim, zwarcie krtani): 'alima - trzecia osoba czasu przeszłego, strona czynna: ‘wiedział’; 'ulima -trzecia osoba czasu przeszłego, strona bierna: ‘dowiedziano się o nim, poznano go’; 'Plam - tryb rozkazujący: ‘wiedz’ (Słownik 2002).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Język polski należy do języków o bogatej fleksji, tzn. że wiele wyrazów (słownikowych) odmienia się i że większość z nich ma wiele, a nawet bardzo wiele form fleksyjnych. W języku angielskim rzeczowniki wprawdzie się odmieniają, ale w zasadzie tylko przez liczbę (np. book ‘książka’ - books ‘książki’), ponieważ odmiana przez przypadki jest ograniczona do tworzenia jednej formy - dopełniacza, który tworzy się tylko od rzeczowników nazywających istoty żywe (np. Mr. Wilson's house ‘dom pana Wilsona’).

W formach gramatycznych typu aglutynacyjnego natomiast może występować kilka morfemów gramatycznych, ponieważ afiksy aglutynacyjne (w przeciwieństwie do form gramatycznych typu fleksyjnego charakteryzujących się, jak wspomniano, synkretyz-mem) nie mają zdolności kumulowania funkcji, por. tureckie ev-ler-in ‘domów’ (ev ‘dom’, -ler - afiks oznaczający liczbę mnogą, -in - afiks oznaczający przypadek dopełniacza). I tak w języku polskim, który należy do języków fleksyjnych, a nie aglu-tynacyjnych, w zdaniu Nie widzą tu żadnych nauczycieli końcówka -i, pojawiająca się przy rzeczowniku nauczyciel, wskazuje zarówno na liczbę mnogą, jak i na dopełniacz, a w języku mongolskim w wyrazie bakśi-nar-un ‘nauczycieli’ mamy już dwa afiksy: -nar, oznaczający liczbę mnogą, i -un, wskazujący na dopełniacz.

Forma gramatyczna jest ściśle powiązana z pojęciem paradygmatu. Paradygmat to uporządkowany zbiór wszystkich form gramatycznych jednego wyrazu słownikowego. Porządek podawania form wyznaczają kategorie gramatyczne (fleksyjne) właściwe dla danego wyrazu słownikowego. W praktyce paradygmat przedstawia się najczęściej w postaci tablicy, zbudowanej tak, że jej wiersze (poziome) odpowiadają wartościom jednej kategorii gramatycznej, kolumny (pionowe) - drugiej, a na przecięciu poszczególnych wierszy i kolumn (nazywa się te miejsca klatkami paradygmatu lub pozycjami paradygmatu) wypisane są formy, które mają odpowiednią charakterystykę gramatyczną. Wyrazom słownikowym należącym do tej samej klasy gramatycznej (tj. stanowiącym tę samą część mowy) nie zawsze przysługuje ten sam zestaw kategorii gramatycznych (fleksyjnych), więc ich paradygmaty różnią się zasobem klatek: są to paradygmaty pełne i niepełne. Paradygmat pełny zawiera maksymalną liczbę klatek dla wyrazów słownikowych danej części mowy. Paradygmat ten jest wyznaczony przez wszystkie kategorie gramatyczne mogące przysługiwać wyrazom słownikowym z danej części mowy. Na przykład paradygmat rzeczownika chłop jest paradygmatem pełnym, ponieważ wyraz ten odmienia się zarówno przez liczbę, jak i przez przypadki, ma również (uwzględnione tylko w niektórych opisach) rozróżnienie mianownika liczby mnogiej: chłopy - chłopi. Paradygmat niepełny mają np. rzeczowniki mające tylko formy liczby mnogiej (tzw. pluralia tantum), np. drzwi, sanie, usta,fusy, ponieważ brak w nim kategorii liczby.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Pełny paradygmat przymiotnika np. w języku rosyjskim obejmuje od 24 do 29 form, które rozkładają się według tzw. małych paradygmatów: paradygmat rodzaju gramatycznego, paradygmat liczby, paradygmat form pełnych i krótkich, paradygmat form stopniowania. Pełny paradygmat włącza zespół wszystkich małych paradygmatów, czyli wszystkich możliwych form wyrazu słownikowego. W paradygmacie niepełnym niektóre formy gramatyczne nie są możliwe.

3.3. Podstawowe sposoby wyrażania znaczenia gramatycznego

Języki różnią się między sobą nie tylko zestawem środków gramatycznych, ale też różnym stopniem ich produktywności. W językach ałtajskich dominuje zasada aftksacji, w języku wietnamskim afiksów nie ma, w chińskim jest ich bardzo mało. W języku polskim, rosyjskim czy też w łacinie szyk wyrazów nie odgrywa większej roli, w języku angielskim czy chińskim jego rola jest ogromna.

Cała różnorodność form gramatycznych w językach świata może być sprowadzona do policzalnej liczby sposobów wyrażania znaczeń gramatycznych. Do najważniejszych

105