Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

czy byt. Świadectwa językowe odsłaniają także fakty dotyczące kultury materialnej danych epok. Analiza wyrazów korzec, koryto (por. kora) pozwala ustalić, że naczynia te wytwarzano przez drążenie pni drzew. Wyrazy również stanowią cenne źródło do odtworzenia dawnych obyczajów. Do obyczajowości świeckiej nawiązują wyrazy gość i częstować. Gość ma ten sam źródlostów, co łac. hostis ‘wróg’. Dwa znaczenia, różne dla języka polskiego i łaciny, rozwinęły się więc ze wspólnej treści. Słowianie zawsze życzliwie przyjmowali nieznanego przybysza. O gościnności dawnych Polaków świadczy także czasownik często-H’oć, mający związek z wyrazem cześć, a także uczcić.

Szczególnie bogatą informację o obyczajowości ukrywają stałe związki frazeologiczne. Odbija się w nich zwłaszcza obyczajowość piebejska i dworsko-rycerska. W pol^:szczyźnie utrwaliły się frazeologizmy związane z walkami rycerskimi: kruszyć o coś kopie, odsłonić przyłbicą, wysadzić kogoś z siodła, podjąć rękawicę. Do obyczajów rycerskich nawiązują zwroty frazeologiczne: puścić płazem (słabszego przeciwnika puszczano wolno, uderzając boczną powierzchnią szabli, czyli płazem), zażyć z mańki (dawniej w pojedynku: zagrać podstępnie przez nagle przełożenie broni z ręki prawej do lewej, czyli mańki), trafić w sedno (sedno - dawniej rana na grzbiecie konia powstała od ucisku uprzęży). Frazeologizmy nie w kij dmuchał i nie wylewać za kołnierz stają się czytelne, gdy dowiemy się o rozrywce polegającej na wypiciu wina duszkiem, bez zaczerpnięcia powietrza (dmuchania) z wysokiego kielicha, zwanego kijem. Puchar wody wylewano za kołnierz temu, komu to zadanie się nie powiodło.

System kar średniowiecznych pozostawił ślad w postaci stałych połączeń wyrazowych: postawić pod pręgierzem, wycisnąć piętno, być komuś kłodą u nogi, zalać komuś sadła za skórę. Tradycja piebejska obecna jest we frazeologizmach: tracić wątek_y grubymi nićmi szyte, wygarbować komuś skórę, cienko prząść, poznać się na farbowanych lisach. Dziś mają one znaczenie metaforyczne, dawniej były ściśle związane z pracą niektórych rzemieślników.

I wreszcie, istnieją w polszczyźnie elementy, które wiążą się z obyczajowością chrześcijańską naszych dziadów. Czasownik pożegnać nabiera nowego znaczenia, gdy spostrzeżemy jego związek z wyrazami przeżegnać się i żegnać się ‘wykonać znak krzyża’. Związek ten okazuje się oczywisty, gdy przypomnimy sobie, że kiedyś rozstaniu towarzyszył znak krzyża, błogosławieństwo. Dawniej przyrzeczenie wiązało się z położeniem dłoni na przedmiocie poświęconym: Biblii, krzyżu - stąd do dziś obecna w polszczyźnie przysięga (por. sięgać).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Należy zaznaczyć, że proces spostrzegania przedmiotów i różnicowania ich nazw zależy od obiektywnych właściwości konkretnej sytuacji i od właściwości spostrzegającego podmiotu. Stąd np. kilkanaście nazw foki w języku eskimoskim w zależności od wieku, zewnętrznego wyglądu skóry itp. tego ssaka. W tymże języku eskimoskim znajdujemy 18 wyrazów na oznaczenie różnych rodzajów śniegu. Berberowie maja 14 różnych wyrazów na oznaczenie piasku; górale, niezależnie od długości i szerokości geograficznej, pod którą żyją posługują się 11 nazwami różnych odmian wiatru. W języku hausa z centralnego Sudanu stwierdzono istnienie 311 odpowiedników naszego wyrazu wielki. Podzielić je można na kilka grup według tego, czy są one używane w znaczeniu: 1. ogólnym, 2. dla ludzi i zwierząt, 3. dla młodych kobiet, 4. dla zwierząt domowych, 5. dla przedmiotów okrągłych, 6. dla przedmiotów grubych i długich, 7. dla klocków i kawałków, 8. dla rozciągłych przestrzeni. Język warunkuje więc sposób widzenia przez nas rzeczywistości. W Anglii mglisty klimat zrodzi! potrzebę nazywania różnych odmian mgły ujętych wyrazami: fog, misi, haze (a także smog). W polszczyźnie na określenie tego zjawiska atmosferycznego jest tylko jeden rzeczownik - mgła. Podobnie jest w innych językach.

Członkowie określonej społeczności kulturowo-językowej' skutecznie porozumiewają się ze sobą nie tylko dzięki znajomości słownictwa i gramatyki danego języka, ale też dzięki wiedzy o konwencjonalnych wzorach zachowań językowych w określonych okolicznościach. W wielu językach europejskich - również w języku polskim - obowiązuje zasada przemienności wypowiedzi. Manifestuje się w niej ogólniejsza reguła respektowania prawa każdej jednostki, poszanowania jej autonomii. W kulturach, w których zbiorowość znajduje się wyżej w hierarchii wartości niż jednostka, a rozmowa traktowana jest jako dzieło kolektywne (np. w kulturze japońskiej czy żydowskiej) przemienność wypowiedzi nie obowiązuje. W kulturze żydowskiej mogą mówić wszyscy na raz, przerywając sobie wzajemnie. W konwersacji japońskiej role mówiącego i słuchającego są do tego stopnia sprzężone, że słuchający jest zobowiązany do ciągłej pomocy mówiącemu, używając słów potwierdzających. Minimalizacja niezgody, obowiązująca w języku polskim, zupełnie nie jest wymagana w kulturze żydowskiej, gdzie sprzeczka może być formą zbliżenia ludzi.

Wiedza o wykraczających poza słownictwo i gramatykę regułach posługiwania się językiem to ważny składnik znajomości języka. Poznanie ich ma pierwszorzędne znaczenie w nauce języków obcych, a także w sztuce negocjacji, gdy po przeciwnych stronach stają przedstawiciele różnych nacji. W tym bowiem wymiarze tkwi źródło wielu problemów związanych z porozumieniem się.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Polak i Japończyk np. mają kłopoty z komunikowaniem się nie tylko ze względu na odmienność słownictwa oraz gramatyki. Nawet gdy obaj posługują się tym samym językiem, dla obu obcym, mają do pokonania wiele przeszkód, m.in. również tę. że Japończyk nauczony jest stosowania najrozmaitszych strategii, uników, by nie wyrazić wprost swojego sadu, gdyż w jego kulturze obowiązuje tzw. zasada enryo dająca się ująć w przepis: „Naucz się żyć tak, by nigdy wprost nie mówić ani czego się chce, ani czego się nie chce”. „Duch” każdego narodu, jego niepowtarzalne dziejowe doświadczenia wyrażają się m.in. w przysłowiach. Indianie np. nie mają przysłów o charakterze moralizator-♦ skim, gdyż traktują etykę jako sprawę indywidualną.

A zatem, udział języka w kształtowaniu kultury narodowej oraz jego rola jako narzędzia wprowadzania człowieka w kulturę narodu stały się dla lingwistów podstawą wyodrębnienia funkcji kulturotwórczej języka.

1.6.3. Język a komunikacja

W konkretnych aktach komunikacji językowej różne funkcje języka są powiązane wprost z wyróżnionymi wcześniej (zob. schemat aktu komunikacji Jakobsona) pięcioma czynnikami warunkującymi powstanie komunikatu językowego. Związek między funkcjami języka użytego w wypowiedzi a składnikami aktu komunikacji językowej przedstawia się następująco:

Kontekst -► funkcja przedstawieniowa

Komunikat -► funkcja poetycka

Nadawca —

funkcja ekspresywna

- Odbiorca

funkcja impresywna

Kontakt -► funkcja fatyczna

Kod -► funkcja metajęzykowa