P1090759

ISO

Janusz Kostecki

' społeczne tekstów oraz mówi ° funkcjach społecznych tego,' co Sny z tekstdw, co rekonstruujemy na ich podstawie «. Siła sterownl^|§

cza sygnałów wewną trątekstowych nie ma bowiem dla odbiorcy ćharak-i^ " teru determinującego. Czynniki zewnętrzne w stosunku do tekstu pó-^* ważnie modyfikują wyznaczane przezeń odczytania. •    ! T:-

Tak więc, badacza historii kultury czytelniczej interesują niepotęh-J^M cjalne, lecz rzeczywiste (empirycznie stwierdzalne) użycia tekstów noszonych przez dwa wybrane środki przekazu. Zdajemy sobie oćzyWi-_;^ ście sprawę z faktu, iż te same systemy znakowe bywają realizowańe/;|||L w różnym materiale semiotycznym, i że powstające w ten sposób bardzo"^ różnorodne teksty, przenoszone przez odmienne środki przekazu, mógą- ,;^ oełnić podobne funkcje¹². Wydaje się jednak, że za zaprop6nowanyto?*Mi

-    .    .    „■ ■■    ■    .. . ..    *. ■ '-i. • '“i;':⁴*

pełnić podobne funkcje _    __,₄,_______,    ________,

wyżej sposobem ograniczenia pola badawczego przemawiają. m7iń.^na-yi|^' stępujące racje*

a) W obecnym stadium rozwoju i organizacji nauki w Polsce ambicję-^j-prowadzenia zintegrowanych badań nad tekstami sformułowanymi:';^ w różnym materiale semiotycznym, a więc wymagających współdziała*^,^ nia podobnie zorientowanych ekspertów z różnych dziedzin, są jawną ^ % ---'utopią-i,dlatego jedynym rozsądnym wyjściem jest jspecjalizacja;--'-/^⁸;-*-.)Y3£: b) Specjalizacja wymaga w miarę ostrego określenia dziedziny badań. >, . Polem zinteresowaó mogą się. stać pewne teksty, wyodrębnione żeX&% względu na charakterystyczny, realizowany w nich wtórny system; delujący. Tak wyodrębniono badania nad kulturą literacką. Stanowisko -^r to, mimo istotnych kłopotów z precyzyjnym określeniem granic tego-^-jak by powiedział F. Znaniecki — „układu ograniczonego”, wydaje się¹ uzasadnione, ale tylko do momentu, gdy zajmujemy się pierwszym poziomem analizy, tó jest analizami syntaktyczną i semantyczną; Na poziomie analizy pragmatycznej rodzą się jednak poważne trudności, po — zmieniają się granice układu¹³.    ■    *

b':;

' ■ ^u Tamże, s. 43.    _    ^; ' • :    ^:    , "-i/*;,

'•    ■ ^li Tamże, s. 12—35; O badaniu dynamiki*., s; 303—304; Przyczynek do kryty- -

s. 17; CTioafli.o badaniu..., s, 23. .    ;.•« V_; c    ^; .*

! v y ^u Samo pojęcie „literaturą” ulega zresztą wyraźnym zmianom: w czasie (L a- i y^>: tewicz; Komunikacja językowa..., s. 5, 110—113; Mechanizmy komunikacyjne y ]/:K ■ \_ęiwórćzej.,zdrady*’, „Teksty”, 1974, nr 6, s. 87—88; J. Sławiński, Jedno. z po-y V ■ N.ritizeń to przedmiocie, „Teksty”, 1975, nr. 4' s. 1—5; K. Dmitr uk, Literatura — ,

• pnbUcznoić, „Pamiętnik Literacki”, 1978, z. 4, s. 1—8).* Dla now-proc zajmujących się ogólną typologią tekstów charakterystyczna jest rela- -'i’ Vtywiz&cja pofecta: Jilerackości do roli jaką pełni dany tekst w procesie komuni- ' v.‘-;H'^:: •V:';ka^ \iptieczaeS.•. A, PI a U g b r $ ki 'pisze' wręcz; „W- przypadku każdego tekstu • prawdopodobieństwo, źe stanie się on tekstem literackim”. <0* ląoźlitoo-■ ’ż.iciachpnaUzy tekstu jaku pewnego typu sygnału, (w zbiorze:] Semiotyka kultu- ■

; 129). Problemem jest wyjaśnienie przyczyn tego zjawiska. Rysuje się / ;':£•/ -kitka • 4iwwWc^: różniących sto odmiennym rozłożeniem akcentów: Jedni, jak np. Głów i ń sk i (Odbiór, konotacje, styl; [w:j Style odbioru. Szkice o komuni-■ kacji literackiej, . Kraków 1977, szczególnie s. 34—39, 49), skłonni śą akcentować y

&

/

c) Interesuje nas pragmatyka, rzeczywiste funkcje społeczne tekstów. Wtórne systemy modelujące nie muszą — jak powiedzieliśmy wyżej -—przesądzać o użyciu tekstów; co więcej ■— mogą być przez pewne kategorie odbiorców w ogóle nie aktualizowane. J. Lalewicz, analizując model: lektury zaangażowanej w sytuacji awansu kulturalnego, pisze:

„Czyta się teksty wybierane ze względu na tematyką i sens ideolo- • giczny czy polityczny, a nie ze wzglądu na cechy gatunkowe czy stylistyczne;; oznacza to w szczególności, że literackość tekstu nie jest istotnym, kryterium wyboru: utwory literackie czytane są razem z tekstami filozoficznymi, publicystycznymi itd. i w ich kontekście, raczej nie wyodrębnione jako istotnie odmienna kategoria lektur. Odpowiednio tematy żuje sią w tekście czytanym, interpretuje sią i ocenia pokazywane sprawy i problemy oraz ich ujęcie, pomijając mniej lub bardziej specyficzne literackie właściwości tekstu jako nieistotne”, a. nieco dalej konkluduje: ,,po jęcie literackości, a także pojęcia genetyczne i wszelkie kategorie tego typu mają sens operacyjny w badaniach czytelnictwa środowisk' kulturalnych i profesjonalnych, natomiast nie mają takiego sen-. su w odniesieniu do czytelnictwa masowego i czytelnictwa w zbiOTOwo-ściach zdobywających dostęp do kultury, w tych środowiskach bowiem komunikacja literacka. nie jest funkcjonalnie wyodrębnioną dziedziną komunikacji, lecz stanowi część jakiejś szerszej dziedziny: komunikacji ludycznej albo komunikacji pisemnej w ogólności” ^w.

_s d j Natomiast czytanie, a więc korzystanie z tekstów za pośrednictwem określonych środków przekazu było i jest odrębną praktyką komunikacyjną, łatwo dającą się wyróżnić spośród ogółu praktyk, zauważalną społecznie i często nacechowaną aksjologicznie.

• e) Cechy środków przekazu niewątpliwie wyznaczają w pewien sposób .recepcję przekasywan^^^ za ich pośrednictwem tekstów, a także mogą. wpływać na reorganizację-określonych form życia zbiorowego¹⁵.

immanentiie cechy tekstu, a więc właściwości zaktualizowanych systemów semlo-tycznych; inni, jak Lalewicz (za R. Escarpitem) — szczególne okoliczności lektury, , np, fakt, iż utwór czytany-jest przez publiczność różną od tej, dla której był pisany i w kontekście kulturowym innym od tego', w którym powstał (Komunikacja językowa..., s. 68—69, ’ 98—100, 109; Semantyczne wyznaczniki lektury, (w zbiorze:] Problemy odbioru i odbiorcy. Studia pod red. T. Bujnickiego i J. Sławińskiego, Wrocław 1977, s." 14—15; Mechanizmy komunikacyjne..., s. 72—73, 81— 85. Por. też-rozważania Z. Jarosińskiego, Tekst' użytkowy i tekst literacki U), drugiej połowie XIX wieku, „Teksty”, 1975, nr 4, s. 11—12, 16—18). y ¹⁴ J. L a 1 e w i c z, Społeczny kontekst faktu literackiego i funkcje lektury, „Pamiętnik„Literacki”, 1978,.z. 4, s. 60, 67. Por. też: Kostecką, op, cit., s. 99.

' y. ; i® M.. M c L u h a n, grodki komunikowania - przedłużenia człowieka, [w zbitK rze:] Technika a społeczeństwo. Antologia. Wyboru dokonał... A. Siciński. T. 1, . Warszawo 1974, s. 77; Goban-Klas, op. cif., s. 302—303; MikułowskUPo-morski, op. cit., s. 155—157. Na przykładzie telewizji; problem ten. sygnalizuje Żółkiewski („Przedmowa”, s. 41),