Scan02

28 Grzegorz Pyszczek

niny Kłoskowskicj. Zainteresowanie społecznością lokalną było, co prawda, ubocznym wątkiem jej prac badawczych, dotyczyło jednak tego, co interesuje nas tu najbardziej, czyli kulturalnego aspektu życia lokalnego. Koncepcja Antoniny Kłoskowskicj jest dla mnie inspiracją do ukazania jednego z kierunków przemian instytucji kultury lokalnej, jej twórców i odbiorców.

Artykuł składa się z trzech części. W części pierwszej omówię koncepcję układów kultury Antoniny Kłoskowskicj, w drugiej opiszę jeden z sugerowanych przez Kłoskowską kierunków przemian w systemie układów kultury i zestawię go z teoriami dotyczącymi przemian społeczności lokalnej; w części trzeciej pokażę jedną z możliwych konsekwencji przemian w ramach układów kultury - zmianę funkcjonowania społecznych ról przodownika kultury i przywódcy kultury.

Koncepcja układów kultury Antoniny Kłoskowskicj

Antonina Kłoskowską za jeden z podstawowych celów socjologii kultury uważała ukazanie środowisk społecznych, w których dochodzi do upowszechniania kultury. Socjologia kultury tej orientacji teoretycznej, w przeciwieństwie do antropologii kulturowej, nie zajmuje się przemianami wzorców kulturowych i siłami, które je powodują, lecz społecznymi mechanizmami dystrybucji i reprodukcji kultury. Jedną z podstawowych kwestii, oprócz identyfikacji poszczególnych środowisk oddziaływania kulturowego, jest problem wzajemnych relacji różnych społecznych kręgów przekazu kultury. Tych kilka podstawowych założeń tworzyło ramy poznawcze koncepcji układu kultury Antoniny Kłoskowskicj.

Układ kultury to zespół osób, instytucji, kodów i kanałów komunikacji, za pomocą których rozpowszechnia się kultura. W tym artykule zajmuję, się lokalnym układem kultury, którego istnienie Kłoskowską uznawała, w pełni doceniając wagę jego oddziaływania. Jej poglądy na to, czym on jest, zmieniały się jednak w zależności od kontekstu, w którym były prezentowane. Przedstawię więc w skrócie po kolei trzy wersje jej klasyfikacji układów kultury.

Koncepcja układów kultury była formułowana przez Antoninę Kłoskowską kilkakrotnie w różnych okresach i różnych kontekstach badawczych. Mimo różnych wersji zachowuje ona jednak swą tożsamość. Najbardziej znana jest jej wersja zawarta w Socjologii kultury¹.

Według Kłoskowskicj pierwszy układ przekazu kultury opiera się na przekazie bezpośrednim i niezinstytucjonalizowanym, niesformalizo-wanym. W ramach tego układu nie występują stałe role społeczne związane z przekazem kultury, uczestnicy tego układu pełnią je incydentalnie. Nie istnieje też stałe oddzielenie roli nadawcy od roli odbiorcy. Pierwszy układ funkcjonuje w ramach rodziny, grupy sąsiedzkiej, grupy koleżeńskiej i w grupach typu pierwotnego, w których dominują więzi wspólnotowe.

Drugi układ przekazu kultury opiera się na więziach bezpośrednich, ale zinstytucjonalizowanych i sformalizowanych. W ramach tego układu występują względnie stałe role społeczne związane z przekazem kultury oraz stałe oddzielenie roli nadawcy od roli odbiorcy. Przykładami oddziaływania drugiego układu są szkoła, parafia, teatr.

Trzeci układ przekazu kultury to kanały komunikacji pośredniej, z natury rzeczy sformalizowane i zinstytucjonalizowane (pismo, druk, radio, telewizja).

W Socjologii kultury Kłoskowską sporo uwagi poświęciła różnym formom wzajemnego oddziaływania poszczególnych układów kultury na siebie i wpływowi jednych układów na recepcję i odbiór treści zawartych w przekazach innych. „Rodzice i starsze rodzeństwo oraz przywódcy grup rówieśniczych - pisze Kłoskowską - pełnią wobec ich członków rolę odźwiernych, co (...) oznacza funkcje selekcji i propagowania określonych treści. Jest to w sumie rola podobna do tej, jaką w samym społeczeństwie odgrywają instytucjonalni organizatorzy i przywódcy życia kulturalnego oraz znawcy poszczególnych dziedzin kultury symbolicznej, słowem, krytycy w szerokim rozumieniu (.,.)”^{2 3}. Warto wyraźnie podkreślić istotny, wypływający z tego wniosek - pierwszy i drugi układ przekazu kultury wpływają na odbiór i recepcję treści zawartych w przekazach układu trzeciego.

Nieco inaczej sformułowana koncepcja trzech układów kultury pojawia się w znacznie późniejszej pracy Kłoskowskicj Kulturologiczna analiza biograficzna^. Układ pierwszy w tym ujęciu to bezpośrednie, nieformalne, niczinstytucjonalizowane kontakty w ramach grup pierwotnych. Chodzi tu przede wszystkim o środowisko rodzinne, przyjaciół, znajomych, kolegów. Układ drugi to także sieć kontaktów bezpośrednich, ale sformalizowanych, takich jak w szkole, kościele, przedsiębiorstwie,

1

A. Kłoskowską, Socjologia kultury, PWN, Warszawa 1981, ro/.dz. IX Społeczna sytuacja i środki komunikowania, ro/.dz. X Kultura trzech układów.

2

   Tamże, s. 354-355.

3

   A. Kłoskowską, Kulturologiczna analiza biograficzna, w: Metoda biograficzna w socjologii, J. Włodarek, M. Ziółkowski (red.), PWN, Poznań 1990.