skanowanie 10 11 15 32

POLITYKA SPOŁECZNA WOBEC LUDZI STARSZYCH

I NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Dr Michał Kubiak

Starzenie się populacji jest zjawiskiem globalnym, występującym także w regionach świata, gdzie notuje się relatywnie wysokie tempo przyrostu naturalnego. Na kontynencie europejskim proces starzenia się ludności trwa już od wielu lat, a na podstawie przewidywań demografów można oczekiwać jego dalszego pogłębiania się. Starzenie się ludności przejawia się wzrostem liczebnym w populacji ludzi zaliczanych do grupy starszych, na podstawie umownie przyjętej granicy wieku — najczęściej jest to 60 lub 65 lat. Coraz powszechniej stosuje się tę drugą cezurę, co związane jest z wydłużaniem się ludzkiego życia, późniejszego podejmowania ról społecznych i tym samym „przesuwania w górę” pocątku starości. Najważniejszymi determinantami procesu starzenia się ludności są niska dzietność kobiet¹ oraz wydłużanie się przeciętnego dalszego trwania życia². Praktycznie wszystkie państwa Unii Europejskiej charakteryzują się zaawansowaną starością demograficzną³, choć jej poziom jest zróżnicowany. W większości z nich odsetek ludzi starych oscyluje obecnie wokół poziomu 15-17%⁴, natomiast w Polsce ta tzw. stopa starości demograficznej kształtowała się na poziomie

13,4%^{5 6 7}. Dodać należy, że coraz większego tempa nabiera także proces podwójnego starzenia się ludności, który przejawia się wzrostem odsetka ludzi sędziwych (w wieku 80 i więcej lat)⁸ w populacji.

10.1. Warunki życia ludzi starych w Polsce

W związku ze starzeniem się społeczeństw kwestia znajomości warunków życia seniorów oraz ich problemów będzie z czasem nabierać coraz większego znaczenia i warunkować politykę społeczną z pewnością w większym niż dotychczas stopniu. Sytuacja życiowa ludzi starszych jest zróżnicowana, zależy od dochodów, przynależności do grupy społeczno-zawodowej, poziomu wykształcenia, jak również od fazy starości.

W zdecydowanej większości ludzie starzy w Polsce posiadają własne źródła utrzymania, które zapewniają im pewien poziom zaspokojenia potrzeb. W Polsce utrzymują się oni prawie wyłącznie z emerytur (w dalszej kolejności z rent), natomiast dla bardzo niewielu osób tym źródłem jest praca⁹. W wymiarze niezależności ekonomicznej seniorów i ograniczania wśród nich skrajnego ubóstwa należy podkreślić pozytywną rolę polityki społecznej. Osoby te jednak, w sposób szczególny (głównie ze względu na niezbyt wysokie dochody) odczuwają rosnące koszty życia, a znacząca ich liczba ocenia swoją sytuację materialną niezbyt pozytywnie¹⁰. Mimo tego należy podkreślić, że gospodarstwa domowe seniorów należą do tych, które w relatywnie największym stopniu przyczyniają się do

W Polsce współczynnik dzietności obniżył się z poziomu 2,05 w 1990 r. do 1,27 w 2006 r., Rocznik Statystyczny RP 2007, GUS, Warszawa 2007, tabl. 21 (142), s. 210.

Przeciętne dalsze trwanie życia w 2005 r. dla obywatela Unii Europejskiej wynosiło: dla mężczyzn 75,8 lat, dla kobiet 81,9 lat (w ciągu najbliższego półwiecza długość życia mężczyzn ma wzrosnąć o około 6, a kobiet o 5 lat), Rocznik Statystyczny RP 2007, GUS, Warszawa 2007, tabl. 6 (610), s. 746.

Według S. KI ono wieża, jeśli odsetek osób starszych (powyżej 65 roku życia) nie przekracza 4%, państwo jest młode demograficznie, od 4% do 6,9% - znajduje się we wczesnej fazie przejściowej do starości, poziom od 7% do 9,9% charakteryzuje późną fazę przejściową, 10%-12,9% oznacza właściwą starość, natomiast poziom ponad 13%, to zaawansowana starość demograficzna, S. Klonowicz, Oblicza starości, Warszawa 1979, s. 66.

Rocznik Statystyki Międzynarodowej, GUS, Warszawa 2007, tabl. 5 (52), s. 115—116, tabl. 17 (250), s. 503; Rocznik Statystyczny RP 2007, GUS, Warszawa 2007, tabl. 11 (615), s. 762—763.

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2008, GUS, Warszawa 2008, tabl. 4 (63), s. 116.

⁶ Zob. szerzej P. Szukalski, Ludzie bardzo starzy w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. Stan

obecny i perspektywy, [w:] Procesy demograficzne w krajach Unii Europejskiej - porównania z Polską, ' (red.) I. Sobczak, PTD, GWSH, Gdańsk 2003, s. 33^10.

¹ Analizując indywidualne źródła utrzymania osób w wieku poprodukcyjnym, można stwier

dzić, że niemal cała ta populacja (96%) posiadała własne źródła utrzymania, a zaledwie 3% pozostawało na utrzymaniu innych osób. Wśród mających własne źródło utrzymania: 71,5% utrzymywało się z emerytury, 21,5% - z renty, 1,68% z pracy, 0,18% z zasiłku z pomocy społecznej, natomiast z dochodów z własności tylko 0,01%, obliczenia na podstawie Rocznika Demograficznego 2003, GUS, Warszawa 2003, tabl. 46, s. 128.

Przykładowo w 2003 r. w strukturze wydatków gospodarstw domowych emerytów i rencistów dominujące pozycje stanowiły wydatki związane z: żywnością, użytkowaniem mieszkania i nośnikami energii, a także wyższe o kilka punktów procentowych niż w innych grupach przeznaczane na leki i usługi medyczne (udział 7,7% w wydatkach ogólnych wobec nieco ponad 3% dla ogółu w gospodarstw domowych). Łącznie wydatki na podstawowe potrzeby w gospodarstwach emerytów i rencistów stanowiły ponad 66% i były wyższe o ponad 12 pkt proc. niż dla wszystkich gospodarstw domowych (53,5%), Sytuacja gospodarstw domowych w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, 2303, s. 9t