0244

222

Badanie skorupy ziemskiej.

zkąd pow stają na powierzchni ziemi zagłębienia lejkowate, które w Karścic mają nazwę dolin, a posiadają zwykle ói) do 100 metrów średnicy przj głębokości 7 do 8 metrów. Inny rodzaj podobnych dolin powstaje przez zawalanie się pieczar, utworzonych wokutek rozpuszczania przez wodę krążącą w^r rozpadlinach skały. Doliny takie schodzą głębiej i mają ściany spa-dzistsze; często linijnem swem uporządkowaniem wskazują przebieg wód podziemnych, jak np. w różnych miejscach zwrotnikowej okolicy karstowej Alta Verapez w Gwatemali, a wtedy razem tworzą szczególną, jakby niezupełną dolinę, która wprawdzie ciągnie się w pewnym kierunku, ale bieg jej jest wciąż zakłócany przegrodami oddzielnych lejków. Niekiedy też w końcu takiego pasma zagłębień lejkowatych występuje na powierzchnię ziemi znaczna rzeka, która poprzednio miała bieg podziemny i może znowu przejdzie w podziemną, skoro na drodze stanie pasmo gór wapiennych.

Tak osobliwy bieg rzek ogranicza się jedynie do okolic wapiennych, albo, mówiąc ogólniej, do obszarów' zajętych przez pokłady rozpuszczalne. Gdzie występują pokłady nierozpuszczalne, rzęki zachow ują bieg wyłącznie nadziemny, który od źródeł aż do ujścia toczy się w ogólności ze spadkiem coraz łagodniejszym. Prosty ten przebieg linji spadku zakłócają najczęściej w różnych miejscach przeskoki, ale choćby nawet wygładzone zostały stopnie takie, które wyrażają się w' wodospadach, progach i nagłych zmianach szybkości, to linja spadku nie pozostałaby trwale stateczną, w^r górnym bowiem biegu rzeka wxiąż łożysko swe pogłębia, w biegu zaś dolnym z powodu tworzenia się delty zwolna je wydłuża i podnosi. Zmienność w biegu rzek ztąd nadto pochodzi, że łożysko swe często na boki przesuwają, tworzą pętlice, albo też idą za warstwami łatwiej erozji ulegają-cemi, a ztąd odchylenia doznają.

Szybkość pędu rzeki jest z powodu tarcia najznaczniejsza wpośrodku i słabnie zarówno w miarę zbliżania się do dna, jak i ku brzegom. Z drugiej jednak strony jest tem większa, im silniejszy jest spadek i im obfitsza jest ilość unoszonej wody. Podobnież siła uderzenia wody odpow iada jej szybkości. Woda bardzo pow^rolnie płynąca poruszać jest w stanie muł tylko; poruszanie drobnego piasku wymaga szybkości przynajmniej 0,2 metra na sek., małe kamyki wielkości jaja gołębiego toczone są po gruncie przy szybkości 1,6 metra, przy szybkości 2 metrów w^roda przesuwa i kamienie większe. Naprzemian tworzą się po obu brzegach rzeki ławice żwiru, które zwolna w dół wędrują, a pomiędzy niemi wije się kręto prąd rzeki, jej koryto najgłębsze. Kamyki ulegają po drodze stoczeniu, zużywają się; im dalej wędrują, tem stają się mniejsze, aż wreszcie ścierają się zupełnie.

żwir toczy się tylko po dnie łożyska, cząstki natomiast mułu płyną ku dołowi z wodą, gdy ta dosyć szybko bieży. Żwir i muł przenoszą się najobficiej podczas przyboru rzeki, pierwszy ztąd, że wtedy największa jest siła uderzenia wody, drugi zaś dla tego, że gwałtowne ulewy i podmywanie