Magazyn64001

36

KAPITALIZM — KAPITAŁ

woduje przewrót w dziedzinie przewozu, gdzie również stają się panujące przedsiębiorstwa kapitalistyczne. Formy kapitalistyczne zaczynają wreszcie przenikać do handlu detalicznego (wielkie magazyny). Natomiast dość opornie ulega im rolnictwo. Wyjątek stanowi tu Anglja (od XV w.) oraz Ameryka w w. XIX. W krajach tych gospodarstwa chłopskie przestały odgrywać większą rolę. Ziemia należy przeważnie do wielkiej własności, a gospodarstwo prowadzone jest na zbyt i korzysta z pracy najemnej. Gospodarstwo chłopskie natomiast przeważa nadal na kontynencie europejskim. Nietylko, że nie istnieje tu tendencja do koncentracji, ale przeciwnie widzimy parcelację wielkiej własności i zmniejszanie się jej na korzyść własności drobnej. W ten sposób Iinja rozwojowa k. ulega spaczeniu na skutek odmiennego układania się stosunków w rolnictwie. Zaobserwowanie tej ewolucji było powodem dokonanej przez Bernsteina rewizji poglądów Marxa, co do istnienia jakoby powszechnej tendencji do koncentracji w produkcji (t. zw. rewizjo-nizm). Odmienny rozwój stosunków w rolnictwie (brak koncentracji) wywołany jest małą zależnością gospodarstw rolnych od rynku. Gospodarstwo rolne, produkując surowce spożywcze, może produkować nie na zbyt, ale na własne potrzeby. Stąd też nie może tu działać prawo rozwojowe, które działa w innych dziedzinach produkcji, obliczonych na zbyt. Dalej niewielkie stosunkowo postępy techniki rolnej nie sprzyjały koncentracji w rolnictwie. Jednak na skutek coraz silniejszego wciągania rolnictwa na rynek i postępów techniki rolnej daje się zauważyć pewną koncentrację przedsiębiorstw rolnych (co nie jest bynajmniej równoznaczne z koncentracją posiadania ziemi) w postaci porozumień (syndykatów, spółdzielni) zarówno zbytu jak i wytwórczych, jak również uzależnianie produkujących na rynek gospodarstw od przemysłu rolnego, np. cukrownie (podobieństwo do systemu nakładowego w przemyśle).

7. Skutki kapitalizmu. Równocześnie z rozwojem k. szły wielkie przeobrażenia społeczne. Nadewszystko k. zmuszał do zmian prawnych, a więc do znoszenia ograniczeń wolności przemysłowej (ograniczenia cechowe skasowano w Anglji w r. 1814, we Francji — 4 sierpnia 1789 roku, w Niemczech w roku 1810), zaprowadzenia wolności handlu wewnętrznego, wolności osobistej i t. d. Różnice stanowe, oparte na przywilejach prawnych, ustąpiły różnicom klasowym, wynikającym z różnic posiadania. Powstaje sprawa robotnicza. Wzrastają siły wytwórcze i zwiększa się produkcja, dzięki zastosowaniu podziału pracy i maszyn. Wzrasta ludność. Powstają gęsto zaludnione ośrodki przemysłowe (urbanizacja). Wzrasta stopień zaspokojenia potrzeb ludzkich, ale jednocześnie zaznaczają się różnice majątkowe. Pojawiają się kryzysy gospodarcze wywołane nadprodukcją — rzecz nieznana poprzednim okresom. Spółzawodnictwo między przedsiębiorstwami doprowadza do powstawania porozumień (syndykaty, kartele), regulujących ceny, wielkość produkcji, warunki sprzedaży i t. d , ograniczających wolną grę interesów. W ten sposób zanika wolność handlu i przemysłu, istniejąca w początkowej fazie k., a produkcja staje się monopolizowana przez nieliczne wielkie przedsiębiorstwa, dążące do wyłączności i usuwające słabsze przedsiębiorstwa (t. zw. koncentracja).

Literatura: Commom J. R.s Legał foundations of Capitaiism New York 1924. — Diehl K.s Kapitalim.ua „ WOrterbuch der yolkitwirtschaft’'. IV wyd. Jena 1931. — Tenie: Die rechtliche Grundlagen des Kapitalismus. Jena 1929. — Dobb M.: Capi-talist Entreprise and Social Progress. London 1925. — Grundriss der Sozialókonomik. (IV Spezifische Element i der modemen kapitalisiischcn Wirtschaft. IX Das soziale system des Kapitalismus). Tiibingen 1925. — Harma B.: Kapitał und Kapitalismus. Berlin 1931. — Heltnann E.: Soziale Theone des Kapitalismus. Tiibingen 1929. — ilobmon J. A.: The Evolution of Modem Capitaiism. London 1926 (tłum. polskie z wyd. z r. 1894: Rozwój łcapitalizmu współczesnego. Warszawa 1898).— Marat K.: Das Kapitał. T. 3. Hamburg 1867—94. — Paaaotc R.s Kapitalismus. Eine begrifflichterminologische Studie. Jena 1927. — Pohle L.: Kapitalismus. „HandwOrter-buch der * Staalswissenschaften*'. IV. Wyd. Jena 1923. — Sśe //..* Les origines du capitalisme modeme. Paris 1929. (tłum. polskie: Źródła współczesnego kapitalizmu. Warszawa 1932. Tamie bibljografja). — Sotnbart W.: Der modeme Kapitalismus. Milnchen 1921—27. — Ten*®? Die Juden und das Wirtschaftsieben. Leipzig 1911. — Tenie? Żydzi i iycie gospodarcze (tf „ poi.). Warszawa 1913. — Tenie? Der Bourgeois. III wyd. Milnchen 1923. — Tenie? Die Ordnung des WirI-schaftsleben. — Tenie? Kapitalismus. „Handwórterbuch der Soziologie". Stuttgart 1931. — Tenie: Capitaiism. „Ency-cłopaedia of the Social ScienceLondon 1930. — Wandlungen des Kapitalismus. Verhandlungen des Vereins fdr Sozialpolitik in Zilrich 1928. — Zawadzki W.s Teorja produkcji. War.M.wa b. d.    _A Grodek.

Kapitał.

i. Rozwój pojęcia kapitału. 2. Pojęcie i rodzaje kapitału. 3 Cechy kapitału. 4. Obliczenie wielkości kapitału. 5. Kapitalizacja i dekapitalizacja.

1. llozwój pojęcia kapitału. Termin „kapitał" pochodzi od łacińskiego caput, grec-