Magazyn61601

312

KONCENTRACJĄ PRZEDSIĘBIORSTW

kategorji może się znacznie powiększyć wskutek wzrostu produkcji, prowadzonej przez skoncentrowane przedsiębiorstwa pierwszej kategorji. Tak np. się stało z ze-garmistrzostwem, gdzie maszynowa produkcja części zegarków powiększyła niesłychanie ich popyt, wskutek czego wzrosła liczba zakładów zegarmistrzowskich, które przesunęły swą działalność na składanie, sprzedaż i naprawę zegarków; również rozwój maszynowych urządzeń, produkowanych przez wielkie przedsiębiorstwa, powiększył niezmiernie liczbę monterów, zakładów instalacji i naprawy, rzemiosł pomocniczych i t. p. Natomiast tam, gdzie towar musi być wypuszczany w mniejszych, różniących się od siebie partjach (apretury i wykań-czalnie tkanin, tkalnie i t. p.), gdzie chodzi o dostosowanie się do indywidualnych gustów konsumenta (odzież gatunkowa i t. p.), gdzie wreszcie produkt jest bardzo skomplikowany i musi być indywidualnie fabrykowany (blacharstwo, bednarstwo, monterstwo, naprawy i t. p.), tam wszędzie przewagę będzie posiadać mniejsze przedsiębiorstwo. Niewątpliwie też rozwój postępu technicznego w pewnej mierze polepsza pozycję mniejszych przedsiębiorstw z chwilą. gdy doprowadza do produkcji maszyn, używanych w przedsiębiorstwach, zapomo-cą maszyn, obniżając przez to ich koszt i czyniąc je przez to dostępnemi i opłacal-nemi również dla małych przedsiębiorstw; szczególniej uwydatnia się to z chwilą pojawiania się coraz liczniej maszyn, zdolnych do wielu użytków zapomocą małych tylko zmian w ich urządzeniu (obrabiarki wielostronne i t. p.), a poruszająca siła mechaniczna jest już dostępna tanio także i w małych ilościach (energja elektryczna po miastach). W ostatecznym zatem rezultacie działanie techniki na wielkość przedsiębiorstw nie jest jednolite w różnych gałęziach w tych samych okresach czasu, w poszczególnych zaś gałęziach produkcji nie jest stale koncentracyjne. W ostatnich dwustu latach rozwój techniki w dużej liczbie gałęzi produkcji posiadał kierunek, wyraźnie wpływający koncentracyjnie na wielkość przedsiębiorstw; jednak siła tego wpływu znacznie zmalała w ostatnich czasach przy nowych rodzajach sił poruszających, wskutek czego wpływom tym łatwiej są obecnie w stanie przeciwdziałać wpływy innych czynników gospodarczych.

Obfitość kapitału umożliwia powiększanie się przedsiębiorstw, równocześnie jednak ułatwia utrzymywanie się mniejszych przez udostępnienie im kredytu. Przy identyczności innych warunków, wielkie przedsiębiorstwo zawsze łatwiej rozporządza kredytem, gdyż udzielenie go mniej kosztuje instytucje kredytowe, wskutek czego stopa procentowa kredytów małych przedsiębiorstw jest zwykle wyższa. Jednak wielkość staje się w pewnych warunkach przeszkodą dla przedsiębiorstwa w uzyskaniu kapitału tak własnego, jak i kredytowego, z powodów organizacyjnych. Wielkie przedsiębiorstwa dochodzą do skutku w formie zrzeszeniowej, najczęściej spółki akcyjnej, z powodu niemożności posiadania dostatecznie wielkich kapitałów przez przedsiębiorstwo, będące własnością jednostki lub małej grupy kapitalistów. Wobec tego z konieczności zdane są na kierownictwo najemne. Brak działania interesu osobistego u kierownictwa powoduje, mimo najlepszych chęci i wysokiego poczucia honoru zawodowego tego ostatniego, mniejszą sprawność i rentowność tych przedsiębiorstw. Nie zapobiega temu przeważnie udzielanie tantjem, gdyż nawet ustosunkowywanie ich równocześnie tak do obrotu, jak do zysku przedstawia pewne niebezpieczeństwa dla solidności działalności przedsiębiorstwa, a bez szkody dla przedsiębiorstwa nie mogą one być tak duże, by zastąpić mogły działanie interesu osobistego. Obdarowywanie kierownictwa pakietem akcyj też przeważnie chybia celu, gdyż mały pakiet nie wywołuje dostatecznego zainteresowania, duży zaś zmniejszałby zbytnio zyski akcjonarjuszy. W dodatku kole-gjalna administracja, podział odpowiedzialności między zarząd a radę nadzorczą, względnie między dyrekcję a radę administracyjną, osłabiają rzutkość i przedsiębiorczość kierownictwa, opóźniają decyzje i szybkość dostosowywania się do konjunk-tury, czynią przedsiębiorstwo rutynicznem. Tym wszystkim trudnościom, zmniejszającym rentowność i przewagę, wynikającą z posiadania dużych mas kapitału — co tak trafnie przewidział A. Smith w znanych wywodach, jakże niesłusznie niejednokrotnie w drugiej połowie XIX w. wyśmiewanych — starają się spółki akcyjne przeciwdziałać przez upodabnianie się do przedsiębiorstw indywidualnych. Jakaś jednostka