Magazyn61901

315

KONCENTRACJA PRZEDSIĘBIORSTW

stopniu siły ich działania może wywoływać równoczesne istnienie kilku optimów w obrębie tej samej gałęzi produkcji. Do pewnego zaś stopnia optimum to jest dla każdego przedsiębiorstwa indywidualne. Rzutki przedsiębiorca może przy mniejszym kapitale, przy mniejszem użyciu maszyn znaleźć sobie dobre rynki i wykorzystać umiejętnie pracę robotnika tak, że będzie miał większą rentowność od większego przedsiębiorcy. Obok wielkiego przemysłu utrzymują się i prosperują rzemiosła, niejednokrotnie konkurując z nim nawet w dziedzinie tych samych produktów, jak to nam wskazują przykłady życia codziennego.

Jednostronne sformułowanie prawa koncentracji Marxa było niewątpliwie spowodowane przez sugestję rozwoju przemysłu od końca XVIII w. przez dużą część XIX w. Wywołała ona przedwczesną i nieuzasadnioną generalizację: wszak przecie nie można stwierdzić kierunku koncentracyjnego w rozwoju gospodarczym, porównując koniec starożytności ze średniowieczem; przeciwnie można nawet tu stwierdzić pewne objawy dekoncentracji; podobnie nie można stwierdzić w XIX w. koncentracji w rolnictwie, a przeciwnie raczej dekoncentrację. Rozwój przemysłu w w.

XVIII    i XIX był wyjątkowy, gdyż wszystkie czynniki gospodarcze działały w mm wówczas harmonijnie w kierunku koncentracyjnym. Powiększały się rynki zbytu, technika pary dawała wielką przewagę wielkim przedsiębiorstwom, spółki akcyjne cieszyły się powszechnem zaufaniem, wzrost ciągty kapitału i organizacji kredytowej ułatwiał powstawanie wielkich przedsiębiorstw, wyrobienie i poziom moralny świeżej warstwy ludzi interesu były znaczne, powiększanie liczby robotników jeszcze nie zmniejszało wydajności pracy przez koszty kontroli i t. p., znajdowali się przedsiębiorcy o wysokich zaletach charakteru, pełni energji, umiejętności i woli, bo wyrastali jeszcze w górę wciąż równocześnie ze swe-mi przedsiębiorstwami. Powoli już z końcem

XIX    w. te sprzyjające okoliczności zaczęły odpadać jedna za drugą, a wojna światowa przyspieszyła gwałtownie ten proces. Rynki obecnie ponownie się zmniejszyły pod wpływem nacjonalizmu gospodarczego i decentralizacji przemysłu i zapewne nieprędko zaczną się znowu powiększać. Nowe siły poruszające i metody fabrykacji zmniejszyły znacznie koncentracyjny wpływ techniki.

Formy organizacyjne wielkich przedsiębiorstw utrudniają obecnie znacznie ich sprawne prowadzenie, a bynajmniej nie ułatwiają im uzyskiwania kapitału, nie cieszą się bowiem zaufaniem. Wyrobienie i poziom moralny ludzi interesu znacznie się obniżyły pod wpływem oddziaływania zamożności, wojennych i powojennych stosunków, interwencji państwa i t. p., utrudniając funkcjonowanie zrzeszeniowych przedsiębiorstw. W największych przedsiębiorstwach korzyści podziału pracy są już z nawiązką paraliżowane przez spadek wydajności pracy, a i w innych, wielkich, również spadek ten występuje na skutek prądów społecznych w warstwach robotniczych. Do typu wielkich, szczególnie największych, przedsiębiorstw trudno już obecnie dobrać odpowiednio uzdolnionych przedsiębiorców, a zresztą podaż wartościowych sił w tej dziedzinie znacznie się zmniejszyła wskutek rozkładu warstw, z których się rekrutują, przez wpływy zamożności i interwencję państwa. Dlatego też należy stwierdzić, że wpływy koncentracyjne czynników gospodarczych na wielkość przedsiębiorstw na-ogół znacznie obecnie osłabły. W szeregu gałęzi produkcji są one już mniejsze, niż dawniej, a w szeregu innych zmieniły nawet swe działanie na dekoncentracyjne. W ogólności wydaje się, że zostało wstrzymane obecnie powiększanie się przedsiębiorstw, a w szeregu dziedzin optimum rentowności przesunęło się od typu przedsiębiorstw, dotychczas największych, na mniejsze, względnie powstały obok nich nowe dodatkowe optima dla mniejszych przedsiębiorstw. Rozszerzyła się znacznie ilość gałęzi, w których optimum rentowności posiadają średnie i mniejsze przedsiębiorstwa. W ogólności warunki konkurencyjne dla mniejszych przedsiębiorstw znacznie się polepszyły i wydaje się, że odzyskają one szereg dziedzin, w których dotychczas ustępowały przed wielkiemi. Te ostatnie będą zapewne musiały ustąpić z szeregu pól, na których dotychczas panowały. Naturalnie proces ten przebiega i przebiegać będzie niejednolicie i bynajmniej nie może wyrugować wielkich przedsiębiorstw ze wszelkich dziedzin produkcji: przeciwnie, w szeregu dziedzin w dalszym ciągu utrzymają one swe znaczenie z racji posiadanych z różnych powodów przewag. Naogół jednak będą one obecnie, zdaje się, odgrywać w gospodarstwie społecznem mniejszą rolę, niż

21*