Magazyn61501

311

KONCENTRACJA PRZEDSIĘBIORSTW

natrafiło na zasadnicze przeszkody, cofając się w swym rozwoju. Konieczne więc się okazało głębsze wniknięcie w warunki rentowności przedsiębiorstw w związku z ich wielkością, celem odpowiedniego zre-formułowania prawa koncentracji, czem się też zajęła literatura ekonomiczna końca XIX i początków XX w. (Bernstein, Marshall, Davenport i w. in.).

3. Wpływ czynników gospodarczych na wielkość przedsiębiorstw. Jest rzeczą oczywistą, że o rentowności przedsiębiorstw, jak i o wszelkich zjawiskach gospodarczych, decydują ogólne czynniki (warunki) gospodarcze, tak zewnętrzne (ilość pracy, stan potrzeb, charakter, moralność i kultura ludności, stan techniki i wiedzy, stan organizacji społeczno-gospodarczej, oraz bogactwa naturalne i siły przyrody), jak wewnętrzne (kapitał). W zastosowaniu do omawianego zagadnienia możemy powyższe ogólne ujęcie czynników gospodarczych rozpatrzeć w bardziej konkretnych formach ich występowania, szczególnie ważnych i istotnych dla przedmiotu niniejszych rozważań. Będą niemi: rynek, technika, stosunki kapitałowe i organizacyjne, praca wykonawcza i praca kierowniczo-przedsiębiorcza.

Niewątpliwie zmiany wielkości rynku wpływają na zmiany wielkości przedsiębiorstw w tym samym kierunku. Od szeregu wieków rynki mają naogół tendencję rozszerzania się wskutek rozwoju stosunków międzynarodowych, wiedzy i techniki. Jednak niezawsze tak było i będzie. Rynki starożytności były znacznie szersze, niż średniowiecza, a obecnie znów widzimy nawrót do zacieśniania się rynków. Wielkość bowiem rynków określają w dużej mierze stosunki społeczne i polityczne. Postępy zaś techniki przewozu bardzo rozmaicie oddzia-ływują na koszty transportu towarów, zależnie od ich objętości, wagi, trwałości i wartości, wskutek czego wielkość rynku jest zawsze bardzo różna dla różnych towarów, niezawsze rozwijając się w tym samym kierunku. O jednolitości więc i stałym kierunku koncentracyjnym rozwoju wpływów tego czynnika nie można właściwie mówić.

Przy omawianiu wpływów techniki należy odróżnić siły poruszające i metody fabrykacji. Panująca przez bardzo długi okres czasu główna siła poruszająca w formie siły zwierząt pociągowych (kieraty) nie wpływa koncentracyjnie, gdyż zwiększanie tej siły nie zmniejsza kosztów jej jednostki, nie daje więc oszczędności. Proste siły naturalne, jak spadku wody i wiatru, niewątpliwie, im są większe, tern taniej dają jednostkę siły, jednakże użycie ich jest ograniczone przez warunki przyrodnicze. Sztuczne zaś ich powiększanie przez odpowiednie budowle i urządzenia nie zawsze daje gwarancję, że im nakłady, czynione w tym celu, będą większe, tern tańsza będzie jednostka siły. Dopiero wynalazek pary dał siłę, działającą wyraźnie koncentracyjnie na wielkość przedsiębiorstw, i to bardzo koncentracyjnie, gdyż koszt i HP z małej lokomobili parowej kosztuje znacznie więcej niż z wielkiej, względnie z ich agregatów. Siła elektryczna również działa koncentracyjnie, jednakże w znacznie mniejszym stopniu. Coprawda wytwarzanie elektryczności jest znacznie tańsze w wielkich zakładach, niż w małych, a koszt dystrybucji prądu niewiele się różni przy małych i wielkich dostawach prądu, jednakże różnice te nie są tak wielkie, jak przy parze. To samo zjawisko występuje przy silnikach wybuchowych. Jeśli znów chodzi o m e t o-dy fabrykacji, to o kierunku ich działania decyduje w dużym stopniu możność i stopień użycia maszyn. Wprawdzie zależy to w wielkiej mierze od stosunku między stopą procentową a poziomem plac, jednakże przy pewnej stałości tego stosunku przedsiębiorstwo, mogące używać z powodów technicznych więcej maszyn, będzie taniej produkować, o ile tylko użycie danych maszyn jest w niem dopuszczalne, jako rentowne. Dlatego też wszędzie tam, gdzie można prowadzić masową produkcję jednolitego produktu, zużytkowywać w dodatku odpadki i poboczne jirodukty (walcownie, stalownie, młyny mechaniczne, przędzalnie i t. p.), dalej gdzie można prowadzić produkcję ciągłą, polegającą na tern, że poszczególne ogniwa procesu produkcyjnego zazębiają się wzajemnie i kontrolują zapo-mocą urządzeń mechanicznych (fabryki samochodów, rzeźnie i t. p.), gdzie wreszcie produkuje się wielkie i złożone objekty (fabryki parowozów, doki okrętowe i t. p.), — wszędzie tam wielkie przedsiębiorstwa będą miały przewagę nad mniejszemi, gdyż tego rodzaju metody są niedostępne dla małych przedsiębiorstw, a są tańsze. Jednakowoż wprowadzenie maszyn może rozbić proces produkcyjny na części, z których jedna ulegnie koncentracji, druga zaś nie, przyczem ilość przedsiębiorstw tej drugiej