Magazyn62001

316

KONCENTRACJA 'PRZEDSIĘBIORSTW

w poprzedniem stuleciu. Proces ten można zauważyć na całym świecie w czasach powojennych. Charakterystycznem dla nich jest przejmowanie przez państwa o etatystycznych tendencjach wielkich przedsiębiorstw celem ratowania ich przed upadkiem, często pod naciskiem samych przedsiębiorców, jak również proces rozbijania centralistycznej, jednolitej gospodarki państwowej w państwie kapitalizmu państwowego, Z. S. R. R., na mniejsze, autonomiczne grupy przedsiębiorstw, trusty państwowe i t. p. Kryzys światowy lat 1930—1933 odbił się wszędzie przede-wszystkiem na wielkich przedsiębiorstwach, podczas gdy małe wykazały podczas niego znacznie większą żywotność.

4. Prawo wielkości przedsiębiorstw. Powyższe szczegółowe rozważania możemy ująć obecnie w pewne uogólnienia, formułując je odpowiednio. Czynniki gospodarcze są zmiennemi niezależnemi układu gospodarczego i żaden z nich nie określa jednoznacznie pozostałych. Jest przeto wykluczone, by jeden z nich mógł stale decydować o optymalnych rozmiarach przedsiębiorstw. Każdy z nich raz działa koncentracyjnie, raz dekoncentracyjnie, w poszczególnych okresach czasu. Ponieważ zaś każdy z nich podlega swoim własnym niezależnym prawidłowościom rozwojowym, przeto nie może być mowy o stałej zbieżności ich działania, a więc o posuwaniu się optymalnych rozmiarów przedsiębiorstw stale w jednym kierunku. Przeciwnie, wynik ich krzyżowania się może działać raz w kierunku koncentracyjnym, raz w dekoncentracyjnym. Ponieważ wreszcie stopień i siła oddziaływania każdego z tych czynników w kierunku koncentracyjnym lub dekoncentracyjnym mogą być różne, a znaczenie ich dla powodzenia poszczególnych przedsiębiorstw może być rozmaite, przeto w poszczególnym okresie czasu wynik ich oddziaływania może być różny dla przedsiębiorstw w poszczególnych działach produkcji ekonomicznej, w poszczególnych gałęziach tych działów, a nawet w poszczególnych przedsiębiorstwach tych gałęzi. Empiryczny, incydentalny rezultat oddziaływania krzyżujących się wpływów czynników gospodarczych może w pewnych gałęziach produkcji ustalać jedno optimum wielkości przedsiębiorstw, w stosunku do którego istniejące przedsiębiorstwa, aż do krańcowego włącznie, mogą wykazywać pewne, nieraz znaczne, odchylenia, częściej zaś może dopuszczać istnienie kilku optimów wielkości, dyferen-cjując daną gałąź produkcyjną na kilka typów przedsiębiorstw, nieraz nawet dopuszczając w tych optimach grupowych na indywidualne odchylenia.

Z powyższych wywodów wynika, że bliższa analiza prawa koncentracji zmusza do nadania mu zupełnie odmiennej treści od dotychczasowej i przecina jego związek jednostronny z koncentracją, czyniąc tę jego nazwę anachronizmem. Przejmując termi-nologję Davenporta, użytą coprawda w nieco innem znaczeniu, należy mu nadać nazwę prawa wielkości przedsiębiorstw. Statyczne jego ujęcie będzie głosić: W poszczególnych okresach czasu przy założeniu wolności gospodarczej wpływ czynników gospodarczych ustala jedną lub kilka optymalnych, opartych na maximum rentowności, wielkości przedsiębiorstw dla poszczególnych gałęzi produkcji ekonomicznej, do których przedsiębiorstwa tych gałęzi mają tendencję zbliżania się, z uwzględnieniem indywidualnego znaczenia dla nich wpływów tych czynników. Dynamiczne zaś ujęcie tego prawa będzie twierdzić: Optymalne rozmiary przedsiębiorstw zmieniają się w rozwoju historycznym w różnych kierunkach.

Tak ujęte prawo wielkości przedsiębiorstw formułuje zagadnienie absolutnej wielkości przedsiębiorstw. Uzupełnienie jego stanowi prawo nieproporcjonalnych przychodów, mówiące o optimum ustosunkowania czynników produkcji w przedsiębiorstwach (prawo propor-cyj), a które również musi być znacznie relatywizowane w stosunku do swych dawniejszych, bezwzględnych sformułowań. Zjawiska, obejmowane powyższemi oboma prawami, oddziaływują przytem wzajemnie na siebie.

Literatura: Bernstein E.t Die Voraussetzungen des Sozialismus 1md die Aufgaben der Sozialdemokro.ie. Stuttgart 1899. — Ten£es Zur Geschichte und Kritik des Sozialismus. Stuttgart 1901. — Bourguin M.: Systemy socjalistyczne a rozwój ekonomiczny (przekład z II wyd.). Lwów 1904. — JUarenport fl. J.: Va\ue and distribution. Chicago 1908. — Teniet The Economics of enterprise. New York 1913. — Gide K. I Rist K.: Historja doktryn ekonomicznych, 2 t. (przekład z II wyd.). Warszawa 1920. — Grabski St.s Ekonomja społeczna. 10 t. Lwów 1927—33. — Kautsky K,s Nauki ekonomiczne Karola Marxa (przekład z VIII wyd.). Warszawa 1907. — de Mon H.: Uidie sodaliste, suiri du Plan du Trarail. Parts 1935. — T©nia:    O psychologji socjalizmu (przekład z II wyd.).

Warszawa 1937. — Marshall A.; Industry and trade. London 1919. — Mant K.i Zur Kritik der politischen Osko-nomie. IX wyd. Stuttgart—Berlin 1922. — Tenis: Das