Magazyn62001

616

LUDNOŚĆ

zasadach ogólnie w tych państwach obowiązujących. Według wzorów pruskich zostały przeprowadzone spisy ludności w Księstwie Warszawskiem w latach 1808, 1810, 1811. Spisy te uwzględniały dość szczegółowo podział ludności według stanów i zawodów. W ten sposób, pod koniec XVIII i w początku XIX wieku, spisy ludności rozpowszechniały się coraz bardziej, metody ich doskonaliły się i, jak zobaczymy niżej, w czasach tych odbyły się już pierwsze dochodzenia o charakterze zbliżonym do nowoczesnych spisów. W związku z tern ciekawy jest fakt, że właśnie w końcu XVIII wieku wielu badaczy zagadnień ludnościowych, któremi w tym czasie bardzo się interesowano, uważało dokładny spis ludności za przedsięwzięcie niewykonalne (między innemi również Laplace). Liczbę ludności próbowali oni ustalać przy pomocy rozmaitych metod szacunkowych, jak np. na podstawie danych

0    ruchu naturalnym (ob. niżej p. V).

III. Rozwój spisów nowoczesnych.

Pierwszym naprawdę powszechnym spisem ludności był, jak się zdaje, spis miasta Norymbergi w 1447 roku, który miał na celu ustalenie zapotrzebowania żywności w obliczu oczekiwanego oblężenia. W XV

1    XVI wieku odbyło się kilka spisów powszechnych w niektórych kantonach Szwaj-carji. W 1624 roku odbył się spis ludności kolonji Wirginja, od 1665 roku odbywały się częste spisy w Nowej Francji (Kanadzie), kontynuowane później przez angielskie władze kolonjalne.

Spisy te miały jednakże charakter raczej sporadyczny i pod wielu innemi względami były jeszcze niedoskonałe. Systematyczne okresowe spisy ludności, o charakterze zbliżonym do nowoczesnego, zapoczątkowały Szwecja i Stany Zjednoczone Ameryki.

Pierwszy powszechny spis ludności w Szwecji odbył się w 1749 roku. Był on przeprowadzony przez proboszczów wszystkich parafij w oparciu o parafjalne księgi ludności, było to więc raczej ustalenie liczby ludności na podstawie rejestru, jednakże obowiązek sprawdzenia rejestru ze stanem faktycznym zbliżał się do spisu właściwego. Spisy takie odbywały się później co 5 lat w Szwecji (w Finlandji co 10), zaś stan ludności na podstawie rejestrów był obliczany corocznie. Dla krajów tych istnieje najdłuższy szereg wiarygodnych danych o liczbie ludności.

Pierwszy spis ludności w Stanach Zjednoczonych Ameryki, oparty na przepisie konstytucyjnym, uzależniającym przedstawicielstwo parlamentarne każdego stanu i re-partycję podatków od liczby ludności stanu, miał miejsce w 1790 roku. Zapoczątkował on serję spisów, odbywających się co 10 lat, aż do czasów obecnych (ostatni w 1930 r.). Rozwój spisów amerykańskich, które osiągnęły wysoki stopień doskonałości, jest bardzo charakterystyczny dla rozwoju nowoczesnych spisów w ogólności; dla wielu z nich spisy amerykańskie były prototypami.

Zbieranie danych w 1790 roku trwało 9 miesięcy; zasadniczo jednakże spisana być miała ludność według stanu w określonym dniu („w pierwszy poniedziałek miesiąca sierpnia 1790 roku“). Spis był imienny dla głów rodzin; poza tem należało podać dla każdej rodziny liczbę osób, z podziałem na następujące 5 kategoryj: wolni biali mężczyźni w wieku 16 lat i wyżej, mężczyźni w wieku do lat 16, wolne białe kobiety, inne osoby wolne, niewolnicy. Spis nie obejmował Indjan „nieopodatkowanych"; wyłączenie to utrzymywane było do drugiej połowy XIX wieku. Spis był bezpośredni — dane zbierane były w mieszkaniach osób spisywanych przez specjalnych „komisarzy spisowych".

Przy następnych spisach rozszerzano coraz bardziej zakres zbieranych informacyj jako też ich szczegółowość; doskonaliły się również metody zbierania danych, organizacja i technika spisów. Podział na osoby wolne (białe i inne) z jednej, niewolników z drugiej strony, utrzymywał się aż do zniesienia niewolnictwa w Stanach Zjednoczonych (1866). Podział według „koloru" (rasy) utrzymał się do dnia dzisiejszego.

W 1800 roku wprowadzono zamiast dwóch — pięć grup wieku dla ludności białej; w 1820 powiększono ich liczbę do 6, wprowadzono podział niewolników i ludności wolnej kolorowej według płci i wieku (4 grupy). Wyodrębniono podczas tego spisu po raz pierwszy cudzoziemców, przeprowadzono też spis ludności czynnej zawodowo w rolnictwie, handlu i przemyśle. Dane spisowe były już wpisywane do drukowanych formularzy, w sprawie wypełniania których opracowana została pierwsza instrukcja.

t