Magazyn60601

702

LUDNOŚĆ

Stosunki uwidocznione w tablicy w okresie przedwojennym wykazują wzrost we wszystkich krajach z wyjątkiem Francji i Irlandji. Wzrost oznacza, że liczby zgonów spadają stosunkowo szybciej aniżeli urodzenia. Okres powojenny (lata 1931/35 w stosunku do lat 1901/10) wykazuje wzrost już tylko wyjątkowo: w Polsce, Bułgarji, Rumunji, Włoszech — to jest w krajach, których rozwój demograficzny jest opóźniony w stosunku do innych krajów europejskich, oraz w Holandji — kraju o warunkach demograficznych zupełnie specyficznych. Spadek we wszystkich innych krajach jest odpowiednikiem przewrotu demograficznego, który będzie omówiony później. Najwyższe liczby uwidocznione w tablicy dochodzą niemal do 60% (Holandja w latach 1931/35). Bardzo wysokie są liczby dla Polski i dla Bułgarji.

V. Miary ruchu naturalnego ludności.

Zjawiska ruchu ludności występują na tle ludności i natężenie ich musi być badane w związku ze stanem liczebnym tej ludności w danym okresie. Najprostszą miarą są ogólne współczynniki: rodności (stosunek ogółu urodzeń do ogółu ludności), umieralności (stosunek ogółu zgonów do ogółu ludności) i przyrostu naturalnego. Współczynniki najczęściej oblicza się na 1 000 mieszkańców. Ludność powinna być przeciętną ludnością okresu, którego dotyczą liczby ruchu ludności; dla krótszych okresów lub nawet okresów dłuższych o małej zmienności zaludnienia zamiast ludności przeciętnej można brać ludność w środku okresu. Tak obliczone współczynniki wyrażają wielkość zmian ludności, wywoływanych przez urodzenia i zgony, w stosunku do istniejącego stanu ludności, i w tym sensie są niezastąpione jako ogólna charakterystyka demograficzna. Współczynniki te nie są natomiast wystarczające, gdy chodzi

⁰    pogłębioną analizę, gdyż liczba urodzeń

1    zgonów jest zależna nietylko od właściwego natężenia tych zjawisk, lecz również od struktury ludności, w szczególności od struktury według wieku i płci. Ponieważ urodzenia są związane tylko z niektóremi grupami wieku ludności, a zgony występują z bardzo rożnem natężeniem w zależności od wieku, częściowo także od płci — liczba ogólna urodzeń i zgonów zależy od tego, jak licznie te czy inne grupy są reprezentowane w danem społeczeństwie. Poniżej dajemy przegląd ważniejszych miar, stosowanych przy ściślejszych badaniach demograficznych.

Płodnością w przeciwstawieniu do rodności nazywamy stosunek urodzeń do liczby tych osób, z których urodzenia mogą się wywodzić, a więc z pominięciem tej części ludności, która w rozrodczości nie bierze udziału, t. j. przedewszystkiem z pominięciem dzieci i starców. Zwykle oblicza się płodność tylko w stosunku do kobiet. Pominięcie mężczyzn może być uzasadnione tern, że liczba mężczyzn w społeczeństwie zazwyczaj jest co najmniej wystarczająca do pełnego wykorzystania siły rozrodczej kobiet; w takim razie o liczbie urodzeń decyduje płodność kobiet i ich liczba. Płodnością w znaczeniu ściślejszem będzie więc stosunek liczby urodzeń do liczby kobiet w wieku rozrodczym. Jako wiek rozrodczy przejmuje się w demografji zazwyczaj okres od 15 do 45 lub 50 roku życia. Te granice wieku pokrywają się w przybliżeniu z granicami fizjologicznemi płodności w krajach cywilizowanych o klimacie umiarkowanym, nie mają jednak znaczenia uniwersalnego. Poza tern nie cały okres rozrodczy może być jednakowo wykorzystany, np. lata najmłodsze będą zawsze dawały małe liczby urodzeń, o ile małżeństwa nie są zawierane wyjątkowo wcześnie. To też badanie dokładniejsze wymaga obliczenia płodności oddzielnie dla każdej pięcioletniej lub nawet rocznej grupy wieku kobiet. Jednakże i ogólne współczynniki płodności, jak wyżej podano, dają dobrą orjentację. Będziemy odróżniali płodność całkowitą (stosunek ogółu urodzeń do ogółu kobiet w wieku rozrodczym) oraz płodność małżeńską i pozamałżeńską (stosunek urodzeń ślubnych do kobiet zamężnych, urodzeń nieślubnych do kobiet niezamężnych w wieku rozrodczym). W badaniach ściślejszych prócz wieku kobiet w chwili urodzenia dziecka musi być uwzględniony czas trwania małżeństwa lub co prowadzi do tego samego, wiek kobiet w chwili zawarcia małżeństwa, gdyż jak zobaczymy niżej, istnieje bardzo silna zależność płodności od czasu trwania małżeństwa.

Umieralność powinna być obliczana oddzielnie dla każdej płci i dla każdej grupy wieku. Szczegółowość podziału na grupy wieku zależy od celu badania; często wystarczają pięcioletnie, a w wieku starszym dziesięcioletnie grupy.