Magazyn6601

162

ORZECHOWSKI STANISŁAW — OSADNICTWO PODMIEJSKIE

myski. W 1526 wstąpił do akademji krakowskiej. Następnie wyjechał na uniwersytet w Wiedniu, a stąd do Wittenbergi, gdzie w uniwersytecie słuchał wykładów Melanch-tona i obcował z Lutrem. Na rozkaz ojca w 1532 udał się z Wittenbergi do Włoch i kształcił się na uniwersytecie w Bolonji, Padwie, Wenecji i Rzymie. Po prawie siedemnastoletnim pobycie zagranicą powrócił do kraju. Został wyświęcony wbrew woli na księdza i otrzymał probostwo w Żórawicy. Rozsławił się pierwszemi pismami, nawołu-jącemi do wojny z Turcją (1542 i 1543). W 1547 pozwany został przez sąd biskupi za pisma przeciwko celibatowi księży i w obronie wiary greckiej. W 1551 ożenił się z Magdaleną Chełmską. Wyklęty jako heretyk wytoczył swą sprawę na sejmie 1552. Klątwę zawieszono i dano mu warunkowe rozgrzeszenie. W 1561 został uznany prawowiernym. Zmarł w końcu 1566.

Liczne pisma O. podzielić można na dwie grupy. Pierwsza to pisma teologiczne, w których występuje przeciwko celibatowi księży, w sprawie chrztów ruskich i w obronie wiary katolickiej przeciwko kacerzom. Druga grupa to pisma polityczne. Zaczął od wydania pisma, nawołującego króla i rycerstwo do wojny z Turkami („De bello ad-versum Thurcas“ 1543 i „Ad Sigismundum Poloniae regem turcica secunda" 1544) i broszury o wewnętrznych stosunkach w Rzeczypospolitej („Republica Polona pro-ceribus Polonis in conventu generali“ 1543), w której między innemi podnosi głos za zwolnieniem od podatków chłopów, a za pociągnięciem do obowiązku płacenia podatków duchowieństwa.

Co do innych pism (np. przeciwko małżeństwu Zygmunta Augusta z Barbarą p. t. „Fidelis subditus" 1543 i 1549, oraz „Ziemianin albo rozmowy ojca z synem"), autorstwo O. jest kwestjonowane. Syntezę swoich poglądów na państwo dał pod koniec życia w pisanych po polsku (poprzednio pisał po łacinie) rozprawach „Quincunx to jest wzór korony polskiej na cynku wystawiony" (1564), oraz „Politii Królestwa Polskiego" (1566) pisanej na wzór Polityki Arystotelesowej, a która miała być politycznym testamentem O. Te dwa ogólne dzieła poprzedziła „Rozmowa albo dialog około egzekucji Korony Polskiej", w której porusza sprawę reformy ustroju Rzeczypospolitej, a zwłaszcza sprawę restytucji dóbr koronnych celem zasilenia skarbu i związanej z tern organizacji wojska. Nauka polityczna O. streszcza się w teokratycznych pomysłach oparcia Rzeczypospolitej na Kościele. Religja katolicka stworzyła państwo polskie. Celem Rzeczypospolitej jest, aby naród, w wierze i pokoju żyjąc, osiągnął królestwo Boże. Kapłan jest najwyższą władzą i wszelka władza pochodzi od niego. Król natomiast jest najwyższą władzą w Rzeczypospolitej. Jest stróżem przywilejów, wykonawcą ustaw, których twórcą jest szlachta. Inne warstwy, jak kupcy, rzemieślnicy i chłopi, są sługami Rzeczypospolitej. Wobec nich zajmuje O. stanowisko pogardliwe i niechętne i nie przyznaje im żadnych praw. Ponieważ Rzeczpospolita opiera się na religji katolickiej, przeto z jej zgubą upadnie i Rzeczpo spolita. Stąd zwalczanie przez O. wszelkich herezyj i dążenie do połączenia poszczególnych kościołów i sekt.

Na dorobek filozoficzny i polityczny O. poglądy są bardzo rozbieżne. Autorzy, zwłaszcza dawniejsi, odmawiali mu większej wartości i oryginalności myśli, a autorowi przyznawali tylko talent literacki. Nowsi skłonni są przyznawać poglądom filozoficznym O. jednolitość, nieprzeciętną głębię i oryginalność. Wszyscy zgodnie uznają O. za publicystę niezmiernie zdolnego, bystrego obserwatora, piszącego żywo, śmiało, o wielkiej umiejętności argumentacji i wielkim talencie pisarskim.

Literatura : Dębicki Z.s Pisane polscy. Warszawa 1921. — Korbut a.; Literatura polska. Warszawa 1929. — Kubala L.s Stanisław Orzechowski. Lwów 1870. — Lichtermztul J.s Poglądy filozoficzno-prawne Stanisława Orzechowskiego. Warszawa 1930. — Tarnowski St.s Pisane polityczni XVI u). Kraków 1880.    A. Grodek.

Osadnictwo podmiejskie.

i. Uwagi ogólne. 2. Metody postępowania. 3. Osadnictwo podmiejskie w Polsce.

1. Uwagi ogólne. Użyty w tytule termin „osadnictwo podmiejskie" nie ma jeszcze pełnego prawa obywatelstwa. Często używamy wyrazów „kolonizacja robotnicza", albo „osadnictwo robotnicze" lub „osadnictwo urzędniczo-robotnicze". Tak określane osadnictwo zwykle bywa prowadzone pod miastami i dlatego wyraz osadnictwo podmiejskie może być uznany za dobrze odpowiadający istocie rzeczy. Istota ta polega na tworzeniu nowych osad robotniczych, osiedli letniskowych i t. p. Nie można jed-