page0125

PRZEZWISKA

CECHY KATEGORIALNE PRZEZWISKA

Uświadomienie sobie cech kategorii antroponimicznych (wewnątrz tzw. systemu antroponimicznego) i ich właściwe uszeregowanie pozwala na trafniejszą ocenę sposobów nazywania zarówno w przeszłości, jak i w teraźniejszości. Niełatwo jest jednak odróżnić cechy genetyczne nazw od sposobów ich funkcjonowania. Niełatwo też dostrzec zmianę funkcji nazw, która następuje w zależności od kontekstu, konsytuacji, występowania w mikro- czy makrowspólnocie.

Przezwisko jest indywidualne, odnosi się do osoby, a więc wyrażone jest kategorią singulare tantum. Liczba mnoga jest wyznacznikiem przejścia przezwiska do innej kategorii antroponimicznej (por. rozdz. Przezwiska zbiorowe i przydomki).

Przezwisko jest emocjonalnie nacechowane, występuje w mikrowspól-nocie, czyli jest charakterystyczne dla kontaktu nieoficjalnego, jest nieobowiązkowe w przeciwieństwie do imion i nazwisk. Może być, jak każda nazwa własna, transponowane do innego obiegu, ale wtedy traci swoją pierwotną ekspresję na skutek utraty przez użytkowników wiedzy o motywacji.

Przezwisko jest semantyczne, gdyż powstaje na podstawie wyrazu pospolitego, który służy do charakterystyki osoby w momencie jego tworzenia. Tworzywem przezwisk jest przede wszystkim leksyka konkretna (zwierzęta, rośliny, przedmioty), zdarzają się też ukonkretnione derywaty od abstraktów.

Udział metafor i metonimii w powstawaniu przezwisk powoduje równokształtność wielu przezwisk z motywującymi je apelatywami. Różnorodne są też, szczególnie w gwarach, sposoby derywacji słowotwórczej. We fleksji przezwisk charakterystyczną cechą jest częste użycie wołacza w jego właściwej formie: Buniu, Kiciuchu, Szpileczko, Zwierzyno.

Przezwiska, ponieważ posiadają wartość semantyczną, podlegają minimalnej wariancji, gdyż groziłaby utrata przejrzystości semantycznej. Przezwiska są dwurodzajowe (rodzaj żeński i męski), jak inne antroponimy, chociaż dla celów osiągnięcia ekspresji w przezwiskach może wystąpić rodzaj nijaki: To Kocię przyszło.

Stabilność przezwiska jest krótkotrwała; ale krótsze czy dłuższe funkcjonowanie przezwiska w związku z daną osobą zależy od wielu czynników, m.in.: pozostawania osoby w jednej grupie, gdyż wielokrotne zmiany środowiska mogą powodować zmianę przezwisk. Przezwiska zależą od psycholektów, czyli języka osób tworzących i posługujących się nimi;

121