page0131

PRZEZWISKA

dostarczyć nam: same nazwy, tzn. ich semantyka i struktura, tekst oraz wiedza spoza badanego tekstu, przede wszystkim historyczna, psychologiczna i socjologiczna.

Imiona i przezwiska cechuje ekspresywność, ale odmienna. W przypadku imion można mówić o wartościach, które chciano przekazać potomkom (Malec 1993, Kaleta 1996), przezwisk — o zaistniałych już, najczęściej rzucających się w oczy cechach osób (Cieślikowa 1992).

Z przezwisk zachowały się te, które na zasadzie powtórek w różnym czasie i miejscu doczekały się petryfikacji w odprzezwiskowych nazwiskach, i te, które dzięki uniwersalnym właściwościom psychiki ludzkiej wciąż są ponawiane. Imiona i dawniej, i współcześnie tworzą charakterystyczne i w pewien sposób ograniczone zbiory, a więc kreatywność imion jest od najdawniejszych czasów mniejsza, podczas gdy kreatywność przezwisk jest nieograniczona. Imiona z uwagi na pozycję w zbiorze są bardziej stabilne, przezwiska zaś ulotne.

Wyobraźnia nadawców przezwisk powodowała, że w puste, ale możliwe do zapełnienia miejsca w ciągach derywacyjnych wstawiano nazwy charakteryzujące w różny sposób osobę.

Prasłowianie znali i imiona, i przezwiska, tak jak znano je wcześniej w okresie indoeuropejskim. T. Milewski (1969) stwierdza, że jednym z trzech typów imiennictwa języków indoeuropejskich były „appellativa, tj. imiona pospolite w funkcji imion własnych, najczęściej o ujemnym zabarwieniu uczuciowym (przezwiska)".

Formy antroponimiczne, według S. Rosponda (1982), mieściły się w dwu strukturach formalnych i semantycznych, mianowicie: 1) od-apelatywnych, czyli powszechnikach osobowych, ogólnoświatowych i ogólnosłowiańskich, 2) imionach złożonych. Odapelatywne przezwiska noszą przedhistoryczni protoplaści Mieszka I: Chościszcze, Popiel, a. Pąpiel, Piast, Rzepka, Leścik albo Lestek. Nie należy jednak terminu „przezwisko" rozumieć w dzisiejszym, pejoratywnym znaczeniu. Frekwencja przezwisk i współcześnie, i dawniej przewyższa, według S. Rosponda, inne grupy nazw osobowych w przeszłości, np. w Bulli z 1136 r. na 265 imion 134 należały do typu odapelatywnego.

Mimo przytoczonych wyżej opinii o dużej frekwencji przezwisk (tj. o frekwencji leksemów przy małej liczbie nosicieli, odwrotnie niż jest w imionach, gdzie przy ograniczonej liczbie leksemów występuje najczęściej bardzo duża liczba nosicieli) nazwy, które mogą być przezwiskami, a więc nazwami motywowanymi przez apelatywy, większość onomastów często wyprowadza od imion złożonych.

127