page0196

NAZWY GEOGRAFICZNE — TOPONIMIA

Zarówno same osady, jak i ich nazwy podlegały procesom powstawania, rozrastania się lub zaniku. Niektóre z nich zmieniały się w miasta i rozrastały coraz bardziej. Były to najczęściej dawne grody obronne, których podgrodzia zmieniały się w miasta, albo też osady handlowe powstające w miejscach krzyżowania się szlaków handlowych czy w miejscach popasów, często nad większymi rzekami. Miastami stawały się także wcześniejsze centra organizacji plemiennych. Nazwy miast w Polsce będą zatem najczęściej wcześniejszymi nazwami wsi. Ich opis i charakterystyka zawarta jest w ogólnym opisie nazw miejscowych. O tych nazwach miast, które powstawały inaczej niż nazwy wsi, będzie mowa osobno (por. s. 224).

Oprócz nazw wsi mamy też nazwy drobniejszych osad nazywanych w różnych regionach Polski przysiółkami, pustkami czy wybudowaniami. Zarówno same przysiółki, jak i ich nazwy powstawały zwykle później niż nazwy wsi i najczęściej nie były notowane w starszych dokumentach. Na terenach podgórskich przysiółki położone są zwykle wyżej od wsi, a na terenach nizinnych często w lasach, na słabych glebach, nad jeziorami i rzekami (np. jako małe osady rybackie). Powstawały też w związku z XIX-wiecznymi aktami uwłaszczeniowymi.

Zdarza się, że rozbudowana wieś dzieli się na kilka części mających swe odrębne nazwy. Są to zwykle wcześniejsze nazwy terenowe (fizjograficzne). Zarówno nazwy przysiółków, jak części wsi stanowią odrębną grupę nazw, pośrednią pomiędzy nazwami wsi i nazwami miejsc nie zamieszkanych (terenowymi). Niektóre z nich są takie jak nazwy wsi, inne bliższe są nazwom terenowym.

Najnowszą odmianą osad są tzw. kolonie. Jest to zwykle odrębna część wsi, większa niż przysiółek, o zabudowie rozproszonej. Kolonie powstawały w ciągu ostatnich 100-200 lat.

Zajmując się polskimi nazwami miejscowymi, mówimy o tych nazwach, które związane są z osadnictwem słowiańskim. Na ziemiach polskich osadnictwo to rozwijało się od wczesnego średniowiecza. Zgodnie z najnowszymi badaniami archeologicznymi Słowianie przybyli tu z południowego wschodu. Najwcześniej, bo w V w., zajęli tereny Małopolski, następnie Śląska, Wielkopolski i Mazowsza. Najpóźniej, bo około VI/VII w., dotarli na Pomorze. Wykopaliska archeologiczne ukazują, że pierwsze osady były niewielkie, kilkudworcze (tj. złożone z kilku zabudowań), rozrzucone w niezbyt dużej od siebie odległości. Typ ówczesnej gospodarki rolnej sprawiał, że mieszkańcy często zmieniali miejsce osady.

192