page0183

PRZEZWISKA ZBIOROWE I PRZYDOMKI

Zaświadczenia słownikowe pokazują zrównanie znaczenia przydomka i przezwiska. Jeszcze raz odwołamy się do Słownika Lindego: „Prócz nazwisk i przydomków miewali niektórzy Polacy dodawane sobie od ludu przezwiska: np. Bolesław Śmiały, Krzywousty, Radziwiłł Sierotka".

W początkach XX w. w literaturze naukowej próbowano ustalić różnice między przezwiskiem i przydomkiem. Z. Gloger i A. Bruckner byli zdania, że przezwisko było osobiste, a przydomkiem stawało się wtedy, kiedy ustalało się i przechodziło na potomstwo. Z. Gloger pisał: „Przezwiska nadawał gmin swemu panu, szlachta swemu sąsiadowi, naród swemu monarsze. Z dynastii Piastów był jeden Chrobry, drugi Śmiały, Krzywousty (od ust wrzodem w młodości wykrzywionych), Kędzierzawy, Laskonogi, Sprawiedliwy, Brodaty, Łysy, Łokietek ltd." Z biegiem czasu zaczęto jakby utożsamiać obydwa pojęcia. J. Bystrori i R. Gansiniec używają tych dwóch określeń wymiennie, a J. Matuszewski używa terminu „przydomek". Jak widać, nie ma ścisłego rozgraniczenia tych pojęć używanych albo wymiennie, albo według własnego uznania w literaturze historycznej, a także w literaturze onomastycznej (por. Hertel 1980, tam literatura).

J. Hertel (1980) pisze: „Jest rzeczą znaną, iż imionom męskim w piastowskiej dynastii towarzyszył bardzo często określnik nazywany zazwyczaj przydomkiem". Po zastanowieniu się, czy określenie „przydomek" jest właściwe, dochodzi do słusznego wniosku, że użycie określenia „przezwisko" jest właściwsze i dalej w stosunku do Piastów konsekwentnie się nim posługuje.

E. Breza (1978), analizując pochodzenie przydomków szlachty Pomorza Gdańskiego, uważa, że przydomek to „trzecie określenie (poza imieniem i nazwiskiem w dzisiejszym rozumieniu) pewnej linii genealogicznej rozrodzonej rodziny nadane w celu wyróżnienia jednej rodziny od innej, zrównania pewnej rodziny pod względem społecznym, zwyczaj owo-kulturowym z innymi rodzinami lub w celu podkreślenia niemieckości rodziny". Również w jego pojęciu przydomek to określenie rodzinne, a nie indywidualne. Dawne przydomki rodzinne albo zniknęły, albo zmieniły się w oficjalne nazwiska, albo stały się częścią nazwisk, (Duda-Dziewierz, Jeske-Choiński, Nędza-Kubiniec, Kiciak vel Kiciński), albo pozostały jako nazwy nieoficjalne, znane dzięki tradycji rodzinnej. Przydomki mogły pochodzić od indywidualnego przezwiska, które straciło jednostkowe odniesienie i przejęło funkcję nieoficjalnego nazwiska, albo mogły powstać jako określenia oznaczające zbiorowość: ród, rodzinę.

179