227

Imperium osmańskie 227

ochrona szarf atu. W okresie osmańskim instytucje odpowiedzialne za zachowanie szarłatu zostały ściślej powiązane z władcą niż dawniej. Szkołą prawa faworyzowaną przez Osmanów był hanafizm, a sędziów, którzy stosowali go w praktyce, wyznaczał i opłacał rząd. Osmanowie stworzyli korpus oficjalnych alimów (zwany „ilmije”) równoległy do korpusu polityczno-militarnego i biurokratycznego; między poszczególnymi korpusami istniała odpowiedniość rang. Ci oficjalni alimowie odgrywali ważną rolę w administracji imperium. Na ich czele stali dwaj sędziowie wojskowi (kadiasker), którzy byli członkami dywanu sułtana. Podlegali im kadiowie wielkich miast, a tym z kolei kadiowie mniejszych miast lub dystryktów. W celach sądowniczych prowincje dzielono na dystrykty (kada), każdy ze swoim własnym kadim. Pełnił On nie tylko funkcję sędziego - zajmował się również sprawami cywilnymi, prowadząc do ugody lub podejmując decyzje w sporach; spisywał transakcje finansowe: sprzedaż, pożyczki, dary, kontrakty w formie przewidzianej przez szarf at. Zajmował się spadkami, dzieląc własność między spadkobierców zgodnie z przepisami szari’atu. Był również pośrednikiem między władcą a ludnością; w imieniu sułtana i jego namiestników ogłaszał nakazy i obwieszczenia. (Wszystkie te różnego typu dokumenty skrupulatnie rejestrowano i przechowywano w archiwach sądu kadiego; stanowią one nasze najważniejsze źródło historii administracyjnej i społecznej krajów podległych Osmanom; obecnie historycy zaczynają z nich korzystać.)

Mufti hanaficcy byli mianowani przez władze po to, by interpretować prawo. Na ich czele stał mufti Stambułu: szajch al-islam, który pełnił funkcję religijnego doradcy sułtana. Uważano go za największą osobistość w całym systemie religijnym: oznakę jego niezależności w wydawaniu opinii i udzielaniu nagan władcom stanowiło to, że nie był członkiem dywanu wysokich urzędników sułtana.

Ci, których mianowano na wysokie stanowiska w hierarchii prawnej kształcili się w szkołach imperialnych, zwłaszcza w stolicy, gdzie wielki kompleks szkół wybudował Mehmet II, sułtan, który w XV wieku zdobył Konstantynopol. Drugi taki kompleks zbudował w XVI wieku Siilejman, określany przez źródła europejskie mianem „Wspaniałego”. W praktyce wszyscy zatrudnieni wyżsi urzędnicy byli absolwentami tych szkół. Również w tej służbie, podobnie jak w innych, istniał system mecenatu i dziedzicznych przywilejów, nabierający znaczenia z biegiem czasu. Synowie wysokich urzędników mogli awansować na wyższe stanowiska. Poza tym ci, którzy się kształcili do służby w ilmije, mogli przechodzić do systemu biurokracji, a nawet do służby polityczno-wojskowej, wspierani mecenatem lub w inny sposób.

W zasadzie sułtan winien sprawować swoją władzę tak, by podtrzymywać szari'at; znajdowało to wyraz w tym, że ci, którzy wprowadzali prawo w życie byli uważani za asker, za członków panującej elity, wyposażonych w finansowe