klsti136

102 l. Moszyński: kultura ludowa słowia

wszędzie powtarzają się najdokładniej wszystkie szczegóły jej konstrukcji, a różnice, jakie się dają dostrzegać, są zupełnie drugorzędne. Natomiast socha łopatkowa tworzy odmiany i daje formy pochodne, których najważniejszą grupę stanowią t. zw. Juisule (kosula). Istota obu tvnów. a zarazem ich cechą wspólną jest rozsochaty rylec \ Główna różnice, dzielą'cą sochę dwupolicową od typowej sochy łopatkowej (nie — od kosuli!), stanowi zastosowanie w celu odwalania ziemi dwu po lic, t. j. odkładnic (ob. fig. 140 A p¹, p²), podczas gdy

Mapka 6. Zasiąg sochy w Polsce. A. Socha dwupolicową; — a. „Sochk" — nazwa dawnego narzędzia do orki (płużycy lub drewnianego pługa). — B. Socha łopatkowa.

w sosze łopatkowej służy do tegoż celu łopatka (ob. fig. 143, ł). Ale ta różnica, choć dziś bardzo charakterystyczna, rozwinęła się dopiero przy niezależnem od siebie doskonaleniu obu typów. Różnicą najbardziej bijącą w oczy, jest odmienna obsada rylca: w sosze dwu-

, Pod nazwą sochy są zresztą znane na północnej Rusi i narzędzia o nieroz-widlonym rylcu, t. j. radła szerokorylcowe (ob. § 161).

zostaje kwestja otwarta, z jakich pobudek ta zamiana nastąpiła.

policowej —_grządzię.l, t. i. rodzaj dyszla, zaś w łopatkowej, t. z w. obże, t. ]. rodzaj hołobłi (porówn, fig. 140 A i fig. 143). JednalTw~przypuiźczaI^ nym prototypie sochy łopatkowej, wyobrażonym na fig. 141, i ta różnica znika; pozostaje tylko odmienny kształt* rękojeści u grządzieli.

169. Najprymitywniejsza socha dwupolicowa, jaką moglibyśmy sobie wyo-" brazić po odrzuceniu polic, medlicy i t. p. dodatków późnego pochodzenia, najdokładniej upodobni się do rjidła rylcowego typu wyo-brażonego na rysunkach 127 wzgl. 129. Jakoż według pewnych wskazówek radło 4o_ byłoby istotnie zacząć kiem sochy dwupolicowe]

(nie — sochy wogóle!), zmieniając się "w“rną~z~cKwttąr gdy rylec' pófedyńczy*”za-* sfąpiono rozsocfratym.^- Po'

Mapka 7- Zasiąg sochy w Europie. — A. Socha -dwupolicowa. — B. Socha łopatkowa (oraz t. zw. kosula i t. p.). Linja kreskowana przecinająca Wołgę oznacza północną granicę sabana (§ 178).

w. Wg U. T. Sireliusa, Su omen kansanomaista kult-tuuria, t. I, r. 1919, tabl. 18, fig. 1.

Bardzo prymitywna socha — prawdopodobnie bezpośrednia forma macierzysta typu łopatkowego — istnieje do dziś dnia na północno-wschodnich krańcach Europy (ob. fig. 141). Podóbne prymitywne narzędzia, odznaczające się małemi wymiarami, bywają dziś jeszcze tu i owdzie na pozasłowiańskich terenach północno-wschodniej Europy używane do uprawy ręcznej. W gruncie rzeczy są to ciężkie drewniane sapki, dla których analogję widzimy w nowoczesnych sapkach żelaznych, posiadających kształt dwuzębnej motyki. Lekkie, drobne formy takich drewnianych sapek spotykamy np. na 141. Prymitywna soeha fiń- Polesiu (fig. 142); należą one do narzędzi mo-ska, służąca do uprawy ła- tykowych, wzgl. kopaczkowych. Ponieważ od opisanej wyżej prymitywnej sochy (fig. 141) do dzisiejszej udoskonalonej, w rodzaju wyobrażonej na fig. 143, istnieje szereg stopniowych przejść, więc w zgodzie też z wskazówkami geograficznego rozmieszczenia przejściowych odmian, można przypuszczać, że socha łopatkowa rozwinęła się z ciężkich form drewnianej sapki, t. i. dwuzębnej kopaczki.

170. Wobec rzadkości pomysłu rozsocliatego t. j. rozwidlonego narzędzia do orki (widzieliśmy je tylko w północno-wschodniej Euro-