klsti145

172    K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

nocna granica sabana leżała w XVIII wieku gdzieś w dorzeczu górnej Ufy i lewem dorzeczu dolnej Kamy. Według W. Gorjaćkina (1906) saban spotykał się w t. zw. „Małorosji, na Krymie, na Kaukazie, w Besarabji, oraz tu i owdzie w gubernjach: saratowskiej, astrachańskiej, orenburskiej, symbirskiej i kazańskiej". Oczywiście autor ten pod nazwą sabana rozumie wszelkie wogóle dawne drewniane pługi, używane w południowej Rosji \ — W Czernihowskiej gubernji pług małoruski zajmował południowa jej część; środkową i północną — socHaT^- JNa zachodnim Wołyniu dawny pług drewniany docierał do okolic Kowla, a z drugiej strony Buga — do okolic Chełma. Naogól biorąc, północna granica dawnego, drewnianego pługa na ziemiach zachodnio-małoruskich dość dobrze zgadzała się z południowy granicą obszarów leśnych. Na północ od niej panowała socha.

O rozmieszczeniu dawanego pługa i płużycy w rdzennej Polsce daje pojęcie mapa 6. Wszędzie bowiem, gdzie nie wykazuje ona sochy, były w^r użyciu pługi lub płużyce. Dodać tylko należy, że w Lubelskiem narzędzia te oddawna w^rystępow^ały obok soch, mając nawet, jak się zdaje, dużą liczebną przewagę nad ostatniemi. Tylko lesiste obszary w dorzeczu Tanwi i dolnego Sanu posługiwały się wyłącznie sochą.

I    Ciężkie dwuręczne pługi były wreszcie, jak już wiemy, znane

l i w Serbochorwacji (aż do Czarnogórza włącznie) oraz w Bułgarji.

179. Jak dow^rodza niedwuznaczne wskazówki, pługiem nazy-I wali Słowianie radła odkładnicowe jedno- lub dw^fureczne o tyle tylko, __o ile były koleśne. Da dziś dnia bezkoleśne radło tego rodzaju z długą >1 grządzielą nazywają w Polsce płuż yca. nie zaś pługiem (ob. § 176)^{1 2}; i w północno-zachodniej Bułgarii zwie się ono wprost radłem (rało) i jjjopiero, gdy ma kółka, wtedy mówią na nie pług. Także Serbowie j rozróżniają koleśny"pług (pług) od bezkoleśnej, posiadającej dłuższą i grządziel płużycy (plużica; ob. § 176). Na Rusi słyszymy w^rprawdzie | tylko o pługu, ale²też stamtąd nie znamy dotychczas zupełnie radeł ⁽ odkładnicow^rych bezkoleśnych.

Te wskazówki pozostają w zupełnej zgodzie ze wszystkiem, co wiemy o wyrazie pług. Jest on niesłowiański; Plinjusz (ok. N. Chr.) utrzymuje, że w Recji, w Alpach naów^rozas celtyckich, (dziś niemieckich), „wynaleziono² narzędzie na kołach do uprawy roli, zwane plóvum. Od tego to wyrazu, względnie od jakiejś jego, postaci, poszły następnie bezpośrednio, lub pośrednio pożyczki germańskie (Niemcy - Skandynawowie -» Anglicy) i słowiańskie.

1

^ł Jakieś ciężkie pługi były też około r. 1840 używane przez włościan środkowej Wielkorusi w ok. Jarosławia. Ob. A. Haxthausen, Studien, cz. 1, r. 1847, str. 157.

2

Pomijamy tu kwestję, dlaczego w Serbji i Polsce narzędzie typu genetycznie młodszego od pługa, nosi nazwę urobioną od nazwy tego ostatniego. Rozstrzą-sanie jej zabrałoby zbyt wiele miejsca.