Image (123)

>H

HOlll KI H. IACKSON, PATRICIA OWENS

głównymi ugrupowaniami politycznymi w Europie. Biorąc zaś pod uwagę rywalizację

0    posiadłości kolonialne, relacje le nabierały charakteru stosunków międzynarodowych. Ambicje wielu władców europejskich dyktowały ekspansję terytorialną, inni koncentrowali się na obronie własnych państw przed ingerencją z zewnątrz. W związku z tak nakreślonymi celami często dochodziło do konfliktów zbrojnych i wojen oraz powiększania jednych państw kosztem drugich. Na przestrzeni kilku wieków wojny prowadziły: Francja, Hiszpania, Austria, Anglia, Niderlandy, Dania, Szwecja, Polska, Prusy, Rosja oraz inne państwa nowej europejskiej społeczności międzynarodowej. Część konfliktów została wywołana przez protestanckie ruchy reformatorskie, które w XVI i XVII wieku głęboko podzieliły ludność chrześcijańskiej Europy. Przyczyną innych było istnienie niepodległych państw, których władcy uciekali się do wojny jako podstawowego środka obrony własnych interesów, realizacji ambicji oraz, jeśli było to tylko możliwe, powiększania własnego terytorium. Zmieniający się sposób organizowania przemocy stał się rzeczywistym bodźcem ukształtowania państwa jako jednostki politycznej. Jak trafnie stwierdził Charles Tilly, to „wojna kształtowała państwo, a państwo prowadziło wojnę” („war madę the State and the State madę war” - Tilly 1990). Wojna, a więc zderzenie sił zbrojnych, stała się zatem instytucją międzynarodową, służącą rozwiązywaniu konfliktów między suwerennymi państwami.

Katoliccy Habsburgowie, kontrolujący rozległe państwo dynastyczne, obejmujące niepołączone terytoria Austrii, Hiszpanii, Niderlandów, Włoch, Czech, Węgier oraz innych części Europy Zachodniej i Wschodniej, starali się - sięgając do idei Res Publica Christiana - narzucić własne imperium Europie, która w tym okresie w następstwie reformacji protestanckiej oraz katolickiej kontrreformacji zostawała mocno podzielona na różne wspólnoty religijno-polityczne. Walka o hegemonię w Europie doprowadziła do dramatycznej wojny trzydziestoletniej (1618-1648), przegranej przez Habsburgów

1    zakończonej traktatem westfalskim z roku 1648 (Wedgwood 1992). Nie była to ani pierwsza, ani też, ostatnia walka o polityczne przywództwo w Europie. Niemniej jednak po wydarzeniach wojny trzydziestoletniej retoryka politycznej argumentacji odeszła od drżenia do chrześcijańskiej jedności i od tradycji religijnej na rzecz międzynarodowej różnorodności, budowanej na świeckiej społeczności suwerennych państw Europy. Traktaty westfalskie (1648) oraz pokój w Utrechcie (1713) były ostatnimi, które odwoływały się do idei Res Publica Christiana. Jednocześnie wyłaniać się bowiem zaczęła świecka społeczność państw, w której nie było już miejsca na żadną nadrzędną strukturę władzy politycznej czy religijnej.

Konflikty między ruchami reformacji i kontrreformacji unaoczniły potrzebę pokojowego współistnienia państw protestanckich i katolickich. Fundamentalny problem wzajemnych relacji państw europejskich zaczęto uznawać za kwestię już nie religijną, lecz polityczną. Wojna trzydziestoletnia nie była konfliktem religijnym, miała raczej charakter polityczno-terytorialny - katolicka Francja, stowarzyszona z kilkoma państwami protestanckimi (np. Szwecją), walczyła tu przeciwko katolickiej dynastii Habsburgów. W tym miejscu należy podkreślić decydującą rolę zmieniającego się sposobu organizacji siły militarnej dla wsparcia rodzącego się modelu społeczności państw europejski cli, Jak wskazuje Paul Hirst (2001), zastosowanie prochu oraz przewaga technologii obronnych nad ofensywnymi uczyniły wojnę we wczesnonowoczesnej Europie czynnikiem mniej decydującym, co pomogło w powstaniu Europy wielu państw.

Sojusz skierowany przeciw Habsburgom był także przykładem funkcjonowania doktryny równowagi sił, czyli uformowania koalicji państw, której potencjał militarny

Rozwój społeczności międzynarodowej

59

miał na celu stworzenie przeciwwagi dla prób osiągnięcia hegemonii politycznej oraz zbudowania imperium. Z kolei doktryna racji stanu zdominowała wszelkie po/,ostało-ści dawnych zobowiązań wobec Res Publica Christiana, którą wielu postrzegało teraz jedynie w kategoriach ideologii wykorzystywanej przez jedną ze stron konfliktu. Odr/u-cenie legitymizacji o charakterze religijnym stało się czynnikiem determinującym pojawienie się społeczności międzynarodowej. Pokój westfalski formalnie uznał istnienie oddzielnych jednostek suwerennych w ramach jednej społeczności międzynarodowej. Religia przestała być podstawą prawną do interwencji lub wypowiadania wojny wśród państw europejskich. Zawarte w traktacie pokojowym zapisy stworzyły tym sposobem podwaliny nowego międzynarodowego układu, opierającego się na zasadzie suwerenności państwowej, która zastąpiła ideę średniowiecznej koncepcji Res Publica Christiana. Podstawy suwerenności państwowej oraz zasady nieinterwencji, opracowane przez siedemnastowiecznych mężów stanu, doprowadziły ostatecznie do powstania Karty Narodów Zjednoczonych, konwencji genewskich oraz innych elementów współczesnego prawa międzynarodowego.

Za punkt wyjścia nowoczesnej europejskiej społeczności międzynarodowej uznaje się najczęściej właśnie pokój westfalski. Wbrew temu konwencjonalnemu poglądowi, Martin Wight twierdzi, że Westfalia oznaczała nadejście jakiejś ery, ale nie społeczności międzynarodowej - jej początków autor dopatrywał się w soborze w Konstancji (1415), w wyniku którego papiestwo przekształciło się w quasi-świecką siłę polityczną dysponującą własnym terytorium. Z kolei zdaniem F.H. Hinsleya (1967, s. 153) nowoczesna społeczność międzynarodowa wyłoniła się w pełni w wieku XVIII, ponieważ dopiero w tym stuleciu przestała istnieć Res Publica Christiana. Jednak niezależnie od tego, jak będą postrzegane traktaty westfalskie oraz następne układy pokojowe, dały one początek świeckiemu prawu międzynarodowemu zwanemu też „prawem publicznym Europy” (Hinsley 1967, s. 168).

Ramka 2.6 Społeczność międzynarodowa po pokoju westfalskim

Westfalska społeczność międzynarodowa opierała się na trzech zasadach. Pierwszą z nich było rex est imperator in regno sue - prawo władcy do sprawowania nieograniczonej kontroli na własnym terytorium. Określa ono niezależność suwerenów od innej władzy zwierzchniej; każdy kroi jest niezależny i równy wszystkim pozostałym. Druga to zasada cuius regio, eius religio - czyja władza, tego religia. Zasada ta zakazuje interwencji w wewnętrzne sprawy państw motywowanej względami religijnymi. Wreszcie trzecia zasada to równowaga sił: miała ona przeciwdziałać hegemonii i próbom zdominowania innych członków społeczności.

Ramka ?.J Grocjusz i prawo międzynarodowe

Genezy koncepcji prawa międzynarodowego upatruje się obecnie w dziełach Hugona Grocjusza, holenderskiego, protestanckiego dyplomaty, którego niezwykle poczytne dzieło Trzy księgi o prawie wojny i pokoju (1625; wyd. poi. 1957) stało się intelektualną podstawą rodzącego się przedmiotu prawa międzynarodowego. Grocjusz dążył do ograniczenia wojen oraz utrzymania pokoju przez wypracowanie standardów zachowania, niezależnych od wszelkich doktryn religijnych i dlatego zdolnych rządzić stosunkami między niepodległymi państwami, zarówno katolickimi, jak i protestanckimi.