Scan 18 BMP

46 2. Wybrane teorie dewiacji

bicji (Siemaszko, 1993; Hoiyst, 1999). Porządek normatywny jest tak skonstruowany, aby zabezpieczać nie tylko cele osobiste jednostek, ale i większości społeczeństwa, co z kolei zapewnia mu trwałość. Jednocześnie więc implikuje założenie, że w każdym społeczeństwie istnieje jeden porządek konformistyczny.

Zaangażowanie

Dla jednostki zdecydowanej na realizowanie oczekiwań społecznych zachowanie konformistyczne jest w pewnym sensie łatwiejsze. Wprawdzie wymaga wiele zabiegów i poświęcenia, ale nie trzeba wszystkiego wymyślać od nowa, życie jest zorganizowane, wypełnione, daje poczucie celowości, a i korzyści są bardziej przewidywalne. Społeczeństwo organizuje się wokół utrwalonych schematów zachowań i zapewnia uprzywilejowaną pozycję jednostkom przestrzegającym tych schematów, odrzuca zaś nonkonformistów. Jeżeli jednostka zainwestowała w konformizm, to nie ma ona ani czasu, ani pomysłu na opozycję wobec społecznych oczekiwań. Zaangażowanie jest behawioralnym wyrazem akceptacji porządku normatywnego.

Przekonanie

Element ten stanowi niejako naturalną konsekwencję poprzednich refleksji i poczynań, wiarę w to, że zaangażowanie w porządek konformistyczny jest słusznym wyborem, że ma sens. Jest wreszcie emocjonalnym wyrazem świadomej refleksji nad zainwestowaniem w przestrzeganie norm. Element ten ma różny stopień natężenia, tzn. że są jednostki bardziej i mniej przekonane o konieczności przestrzegania norm, a stopień przekonania określa jednocześnie siłę oporu wobec ewentualnej pokusy zachowań nonkonformistycznych.

Podstawowe wątpliwości w teorii Hirscha budzi założenie, że ci, którym zależy na innych, są przywiązani do porządku normatywnego, że istnieje jeden porządek normatywny, co do którego jest powszechna zgodna i wreszcie, że związanie ze środowiskiem, w którym człowiek żyje, jest dostatecznym zabezpieczeniem przed dewiacją. Co prawda zakładał on możliwość naruszania norm przez konformistów, ale uważał, że zachowania te są wynikiem błędu w ocenie sytuacji lub niewiedzy. Nie potrafił natomiast wytłumaczyć zachowań nonkonformistycznych, które realizowane są właśnie po to, aby spełniać oczekiwania innych (np. w grupach podkulturowych), zachowań buntowniczych czy wreszcie wynikających z utraty kontroli emocjonalnej.

2.7. Dewiacja jako akt wyboru

Koncepcja ta znajduje odzwierciedlenie zarówno w nurcie tzw. nowej kryminologii, jak i w nowej psychiatrii, która rozwinęła się w latach 60. i 70. XX w. jako wyraz sprzeciwu wobec pozytywistycznego myślenia o patologii czy stylu represyjno-izola-.

; cyjnego. Owo piętno pozytywistycznego myślenia, ciągle jeszcze dominujące w spo-| sobie uprawiania współczesnej nauki o człowieku, wyraża się w kilku bardzo charak-f terystycznych sposobach analizowania natury człowieka i jego relacji z otoczeniem. [ Po pierwsze, w wierze w istnienie jednego systemu wartości i społecznego konsensu-i su wobec tego systemu. Po drugie, w założeniu, że wszelkie dewiacje są wynikiem za-i burzeń, choroby, niepoczytalności, a w każdym razie ograniczonej zdolności oceny sy-f tuacji. Po trzecie, w przekonaniu, że obowiązkiem państwa i delegowanych przez nie instytucji jest „naprawianie” jednostki za wszelką cenę, tzn. resocjalizowanie, rehabi-; litowanie i wymuszanie zachowań konformistycznych. Po czwarte, w nadmiernym za-i ufaniu do klinicznych diagnoz, których nieprecyzyjne kryteria i niska sprawdzalność nie dają żadnych gwarancji sukcesu procesu korekcyjnego, a tym samym podstaw do takiego zaufania. Po piąte wreszcie, w budowaniu na podstawie tych diagnoz specyficznych definicji dewianta, etykietek, „panchrestonów”¹² (np. schizofrenik, kleptoman, psychopata) mających tendencje do utrwalania się, co najczęściej utrudnia jednostce zmianę swojej sytuacji spbłecznej, tzn. wyjście poza przypisaną jej rolę społeczną. W wyniku owego terapeutyczno-korekcyjnego podejścia, zwanego także metodą zreformowaną (zob. Fersch, 1980; Urban, 2005), nie tylko pozbawia się jednostkę prawa do autonomii, lecz także wtłacza się ją w rolę, z której będzie jej bardzo trudno się uwolnić. Na dodatek instytucje publiczne uzurpują sobie prawo do określania i możliwych wyborów człowieka. Bronisław Urban stwierdza wręcz: „pozytywistycznie nastawieni badacze na długie dziesięciolecia wykluczyli badanie procesów wolicjonal-; nych w etiologii dewiacji” (2005, s. 12).

^r Innym utrwalonym modelem traktowania dewianta, wyprzedzającym nieco w czasie model terapeutyczno-korekcyjny (który obecnie dominuje w naukach społecz-| nych), był model represyjno-izolacyjny zakładający potrzebę separacji dewiantów od normalnego społeczeństwa i wymuszanie na nich konformizmu metodami represyj-> nymi. Oba podejścia łączy przekonanie, że społeczeństwo najlepiej wie, co jest dobre I dla jednostki, istnieje więc konsensus społeczny, co do istnienia jednego dobrego po-: rządku normatywnego oraz potrzeba naprawiania tych, którzy się z owego porządku : wyłamują. Nurt ten niestety co jakiś czas staje się bardzo popularny w polskim życiu p publicznym.

Koncepcja ponownego przemyślenia (rethinking method) albo też „dobrowolnej i poprawy” stanowi jedną z ciekawszych propozycji wyjaśnienia przyczyn patologii, wy-i pływa z głębokiej wiary w autonomię człowieka, w jego prawa do samostanowienia ' i zdolności do samosterowania. Jej autorem jest Ellseworth A. Fersch, profesor psychologii i psychiatrii na Uniwersytecie Harvarda. Autor wychodzi z założenia, że za-p chowanie dewiacyjne jest wyborem jednostki, efektem jej osobistej decyzji, konse-J kwencją wolnej woli, a instytucje publiczne mogą ingerować w życie dewianta tylko I o tyle, o ile wymaga tego interes innych ludzi. Krótko mówiąc, jedynym prawem wkra-I czania instytucji publicznych w życie osoby zachowującej się nonkonformistycznie jest i konieczność zabezpieczenia społeczeństwa przed negatywnymi skutkami działania

¹² Określenie Szasza (1978).