img099 (18)

pozwala na uwolnienie rąk i stwarza tym samym korzystne warunki rozwoju manipulacji.

Za główne osiągnięcie dziecka pod koniec wieku niemowlęcego w zakresie rozwoju mchowego można uznać^p i o n i z a ej ę c i a 1 a (dziecko utrzymuje postawę pionową i - od wieku około 10 miesięcy - potrafi samodzielnie ją przybrać), zdolność do samodzielnego przemi es z -czania się (od wieku około 9 miesięcy - za pomocą tzw. raczkowania i chodzenia z przytrzymywaniem, po ukończeniu 1. roku - za pomocą chodzenia samodzielnego), zdolność do dowolnego chwytaniai wypuszczania przedmiotów (rozwijającą się stopniowo od około 5. miesiąca życia) i opanowanie specyficznie ludzkiego chwytu pęsetkowego (w wieku około 9 miesięcy), w którym kciuk jest przeciwstawny pozostałym palcom (zwłaszcza wskazującemu).

W toku kontaktów dziecka z otoczeniem, zwłaszcza podczas czynności manipulacyjnych, rozwija się myśl en i e s ęnsoryczno-moto-r y c z n e. Postępująca koordynacja schematów poznawczych, odzwierciedlających powiązania między wykonywanymi ruchami a danymi spostrzeżeniowymi, pozwala na pojawienie się i n tencjo n a l n o ś c i d z i a łan i a: dziecko wykonuje czynności prowadzące do uzyskania pożądanego efektu (np. potrząsa grzechotką dla wywołania charakterystycznego dźwięku, krzyczy, by przywołać matkę). Intencjonalność ta nadaje czynnościom manipulacyjnym charakter manipulacji specyficznej - dostosowanej do właściwości przedmiotu (stukanie twardymi przedmiotami, turlanie okrągłymi, naciskanie gumowych „piszczących” zabawek, rozrywanie papieru, gromadzenie drobnych zabawek w wiaderkach, koszyczkach itp.). Zastępuje ona wcześniejszą, niespecyficzną formę manipulacji, polegającą na wykonywaniu w stosunku do każdego przedmiotu tego samego repertuaru czynności (np. potrząsanie, obracanie, ssanie).

Zarazem można dostrzec początki upośredni c z en i a działań- wykonywanie czynności o charakterze pomocniczym, umożliwiających realizację celu zasadniczego, takich jak odsuwanie przeszkody odgradzającej od pożądanego przedmiotu czy przyciąganie go za sznurek lub za pomocą pręta.

Integracja różnych doznań uzyskiwanych w kontakcie z jednym i tym samym obiektem następująca dzięki wielozmysłowemu (polisensorycz-nemu) poznawaniu go oraz koordynacja doświadczeń uzyskiwanych w różnych miejscach i czasie umożliwiaj ąz^r ozumienie stałości przedmiotu. Oznacza to, że dziecko zaczyna dostrzegać przedmiot jako złożoną, wieloaspektową jedność, a zarazem zdawać sobie sprawę z tego, że posiada on obiektywny byt, istnieje niezależnie od wykonywanych z nim czynności i od tego, czy znajduje się aktualnie w polu widzenia. Obiektywizacja ta dokonuje się stopniowo między końcem 1. roku życia a wiekiem 18 miesięcy, kiedy to - jak się powszechnie sądzi -^rozumienie stałości przedmiotu jest w pełni ukształtowane.

Ujmowanie otoczenia jako zbioru wyodrębnionych, realnie istniejących i względnie stałych przedmiotów dostarcza dziecku układu odniesienia niezbędnego do odkrycia własnej odrębności fizycznej od reszty świata, czego przejawem jest, jak pamiętamy, rozpoznawanie się w lustrze.

Intencjonalność czynności i obiektywizacja poznania kształtują się w miarę powstawania schematów poznawczych i swój elementarny poziom osiągają wówczas, gdy pojawiają się początki interioryzacji myślenia. Ma to miejsce pod koniec omawianego okresu - w wieku 18'miesięcy. Dzięki powstawaniu uwewnętrznionych reprezentacji poznawczych (wyobrażeń) dziecko staje się wówczas zdolne do wyprzedzania swych czynności praktycznych ich myślowym przygotowaniem: J. Piaget traktuje to jako zakończenie procesu narodzin inteligencji dziecka.

Istnienie „umysłowych obrazów” rzeczy stanowi warunek zrozumienia reprezentatywnego, symbolicznego charakteru języka. Osiągnięciom w zakresie czynności poznawczych towarzyszą więc osiągnięcia w zakresie rozwoju mowy, z których podstawowe polega na pojawieniu się zdolności rozumienia słów. Pod koniec interesującego nas okresu większość dzieci zna kilkanaście słów - reaguje na nie zgodnie z ich znaczeniem i samo wypowiada niektóre z nich ze zrozumieniem (choć w zniekształconej pod względem fonetycznym formie). Są to więc początki m o w y w łaś c i w e j, opartej na symbolicznej funkcji języka. Poprze-dzong^śąmie okresem, w którym dziecko odpowiada na mowę otoczenia - zainteresowaniem, wokalizacją, próbami naśladownictwa - i usprawnia swój aparat artykulacyjny (ćwicząc się w wydawaniu artykułowanych dźwięków poprzez tzw. gaworzenie).

Kształtujące się możliwości poznawcze i językowe dziecka rzutują na jego kontakty z otoczeniem społecznym. Pod koniec wieku niemowlęcego dziecko wykazuje szczególne zainteresowanie bodźcami społecznymi i dobrze odróżnia osoby znane od obcych. W ostatnim kwartale 1. roku życia staje się zdolne do bezpośredniego naśladownictwa de-

215