68614 IMG 1403264435

INWAZJA ESEJU 115

Esej będąc zawsze w swych dziejach przekroczeniem albo i zaprze-jjeniem gatunków już istniejących nie mógł wytworzyć syndromu cech morfologicznych stale pojawiających się w realizacjach tekstowych i mogących stanowić inwariant gatunku. Ogromna rozmaitość niezbieżnych definicji autorskich i kłopoty poetyki historycznej stąd się wywodzą, że ąje można podać zespołu cech uniwersalnych ani istoty gatunku eseistycz-pegoTJedyną stałą cechą jest ” ufź u pe ł n i ani e i nnych gatu nk ó w prozy 1 iher_ącdU..e4. Charakteryzując się dużą dynamiką rozwojową

1    nie spotykaną gdzie indziej zmiennością przebiegu historycznego, przybiera w konkretnych okresach literackich pełne i łatwo wyodrębniające się formy. Wbrew niektórym opiniom o amorficzności struktur eseistycznych trzeba stwierdzić, że w poszczególnych momentach procesu historycznoliterackiego przybierają one wyraźnie odrębne kształty i rygorystycznie realizują wiele reguł formotwórczych. Dlatego też trudno zgodzić się na nazwanie eseju szkicem; od biedy można powiedzieć, że w planie treści ważną jakością jest szkicowość, czyli rozważanie problemów raczej niż ich rozstrzyganie, formułowanie pytań niż odpowiedzi, pozostawianie spraw nie rozstrzygniętych. Ale jeśli chodzi o plan wyrażenia, to esej jest jednym z najkunsztowniej szych i najbardziej ustrukturowionych typów prozy.

Esej przypomina nieco pod względem genologicznym powieść. Oba te duże zgrupowania tekstów zawierają nieprzebraną rozmaitość form morfologicznych i ich zbiorcze pozytywne definicje są niezmiernie ogólnikowe, ilość realizacji powieściowych równoważy prawie całą resztę literatury pięknej ostatnich dwu stuleci, czasami trzy czwarte produkcji literackiej lokowało się w ramach tego gatunku. Lecz wówczas — jak np. w ramach systemu kultury literackiej pozytywizmu — poszczególne wysłowienia wspólnej istoty gatunkowej odznaczały się nie tylko wyraźną określo-oością, a więc odmiennością od innych typów tekstów, ale i jednolitością choćby w ramach odmian gatunkowych, które się wyraźnie wyodrębniły. Natomiast przekazy eseistyczne powstające w tym samym układzie synchronicznym charakteryzują się dużą różnorodnością. Sprzyja temu (być może stanowi konieczny warunek prawidłowego funkcjonowania) nikła produkcja. Jest to najbardziej elitarny i najrzadziej uprawiany z ważnych gatunków nowoczesnej literatury. W interesującym nas okresie dwudziestolecia międzywojennego esej jako główny gatunek uprawiało kilku pisarzy, przede wszystkim Jan Parandowski, Bolesław Miciński, a jeszcze kilkunastu posługiwało się czasem formą eseju: Wacław Berent, Tadeusz Boy-Żeleński, Adolf Nowaczyński, Józef Wittlin, Kazimierz Wyka... Wracając na chwilę do powieści — zauważamy, że jej określenia genolo-giczne nabierają treści dopiero po zmniejszeniu dystansu, przy operowaniu kategorią odmiany gatunkowej. Być może, pozytywne skutki przyniosłoby wyodrębnienie podgatunków na terenie eseistyki, jest to jedno

2    głównych — jeśli w ogóle wykonalnych — zadań stojących przed badaczami tego gatunku.