71570 str 078 079 (3)

1. A CZY WIECIE?

1.    Folklor — wyraz pochodzenia angielskiego (folk--lorę w tłumaczeniu dosłownym znaczy „wiedza ludu"). Folklor, wprowadzony do terminologii naukowej w 1846 r. przez W. G. Thomsa, podlegał i nadal podlega różnorodnej interpretacji uczonych. O kłopotach z uzgodnieniem dziedzin kultury ludowej, które w zakres folkloru wchodzą, mowa jest we wstępie do tego tomiku.

2.    Bajka — określenie wieloznaczne stosowane do różnorakich opowiadań o nierealnej akcji. Opowiadania te podzielić możemy na:

Bajki zwierzęce — krótkie humorystyczne lub alegoryczno-moralizatorskie opowiastki o zwierzętach. Wśród starożytnych zasłynął z nich Ezop z Frygii, żyjący w VI w. p.n.e. — sprytny niewolnik na poły mędrzec. Z jego pomysłami zapoznał Polaków już w 1522 r. pisarz średniowieczny Biernat z Lublina w księdze pt. Żywot Ezopa Fryga. W Europie nowożytnej mistrzem bajki zwierzęcej stał się Francuz Jean de La Fontaine (1621—1695). Pierwszego polskiego przekładu jego Bajek ezopowych dokonał w 1699 r. Krzysztof Niemirycz. Potem ukazywały się liczne kolejne tłumaczenia i naśladowania. W literaturze polskiej pierwszeństwo wśród poetów-bajkopisarzy należy do Ignacego Krasickiego (1735—1801) i jego Bajek i przypowieści (1779). Najwcześniejsze XIX-wieczne zapisy bajek ludowych, 1 te licznie zgromadzone w tomach Ludu Oskara Kolberga, i te zawarte we wcześniejszych i późniejszych zbiorach, dowodzą, iż bajka zwierzęca, oparta na znanych wzorach i na nowych pomysłach, należy do stałego repertuaru literatury ludowej, jest w nim jednak spotykana o wiele rzadziej niż jej uskrzydlona fantazją siostrzyca — bajka magiczna.

Bajki magiczne — historie o fantastycznych przygodach ludzi uwikłanych w nadzwyczajne zdarzenia, w których zazwyczaj biorą też udział przedziwne stwory, istoty półdemoniczne oraz przedmioty magiczne. Najcharakterystyczniejszym przykładem literatury tego typu, i ciągle żywym źródłem wielokrotnie wykorzystywanych pomysłów, jest światowej sławy zbiór bajek arabskich, rozpowszechniony w Europie w pierwszej połowie XVIII w. dzięki francuskiemu przekładowi (1704— —1717) A. Gallanda, u nas znany pod tytułem Bajki z tysiąca nocy i jednej, a tłumaczony po raz pierwszy w latach 1768—74 przez Ł. Sokołowskiego. Wśród literackich parafraz Bajek z tysiąca nocy i jednej wskazać można np. Klechdy Sezamowe Bolesława Leśmiana (1913). Wśród zapisów literatury ludowej wprost roi się od motywów arabskiego zbioru, takich jak np. „duch w butelce”.

Bajki ajtiologiczne — to próby fantastyczno--naiwnego wyjaśnienia powstania zjawisk i przedmiotów otaczającego świata. Opowieści takie nawiązują często do pomysłów biblijnych i apokryficznych, a nawet do wyobrażeń przedchrześcijańskich. Do nich zalicza się m. in. szeroko znaną bajkę o pochodzeniu bociana: Oto człowiek, któremu Bóg kazał utopić gady, rozwiązał worek i wypuścił je. Za karę został zamieniony w bociana, który musi teraz z ziemi gady wy-zbierać.

Bajkami nazywamy również utwory mniej lub bardziej literackie pisane dla d z i e ci. Tu przykładem niech będzie książka Marii Konopnickiej O krasnoludkach i sierotce Marysi (1896).

Wreszcie wyrazem „bajka” określamy mylne informacje, mało prawdopodobne wiadomości, plotki.

Na zakończenie stwierdzić należy, że choć rozróżniamy bajkę literacką i ludową, wzajemna zależność pomiędzy nimi jest większa, niż się to z pozoru wydaje.

3.    Legenda — termin używany początkowo na określenie opowiadania o charakterze religijnym, dotyczącego postaci świętych. Najsłynniejszy zbiór i wzór takich opowiadań, znany u nas od czasów średniowiecza, to Złota legenda (Legenda aurea) Jakuba de Voragine. Później terminem tym zaczęto określać opowiadania osnute wokół historycznych osobistości godnych szacunku i naśladowania. Stąd tendencja w stosowaniu terminu legenda również do opowiadań o charakterze podaniowym, tzn. związanych z konkretną osobą lub miejscowością. Do takich należą m. in. K. Bąkowskiego Podania i legendy krakowskie (1899). Nazwą „legend herbowych” obejmuje się u nas fantastyczno-historyczne opowiadania o pochodzeniu rodowych znaków herbowych (m. in. F. Kowalskiego Legendy herbowe, 1862).

4.    Kolęda — pierwotnie pieśń obrzędowa związana ze świętem godów i obyczajami noworocznymi. Kolędy po mniej lub bardziej uroczystym wstępie zawierającym życzenia kończyły się prośbą o datek. Stąd do dziś czasownik „kolędować” oznacza nie tylko śpiewać

79