88766 SDC10981

wymienione spółgłoski miękkie. Trzeba więc tu przyjąć istnienie spółgłosek pół-miękkich (półpalatalnych): p', b', /’, d\ s’, z’, ot’, r’, Z czasem spółgłoski półpalatałne, podobnie jak palatałne, uległy stwardnieniu (dyspalatalizacji), co dokumentują nam odpisy zabytków scs. z X i XI w.

2) Opozycja bezdźwięczności i dźwięczności. W języku scs. istniały następujące paty spółgłosek bezdźwięcznych i dźwięcznych: p — b, t — d, k — g, t — z, ! — ź, c — g, p’ — b\ t\ — d’, s’ — z’; teoretycznie można przyjąć istnienie opozycji i — f, która w języku scs. nie jest poświadczona, gdyż spółgłoska § wcześnie się uprościła w ź (zanik elementu zwartego). Spółgłoska v (t/) nie miała rodzimego oponenta bezdźwięcznego; spółgłoska /(/’) występowała tylko w zapożyczeniach z języka greckiego, np. farisei ‘faryzeusz’, filosofi itp. Z pozostałych spółgłosek nosówki i płynne, tj. ot, n, fi, r, r\ /, /’ (ogólnie tzw. półotwarte lub sonorne), nie miały odpowiedników bezdźwięcznych, a tylnojęzykowa spółgłoska £ (rA) nie miała odpowiednika dźwięcznego.

d. Podział sylabowy wyrazów, prawo otwartej sylaby

W klasycznym okresie języka scs. miało zastosowanie, odziedziczone z języka ps., prawo fonetyczne otwartej sylaby, tj. kończącej się na samogłoskę, a w związku z tym także prawo otwartego wygłosu każdego wyrazu. Ośrodkiem sylaby w grupach głoskowych oprócz samogłosek — pełnych lub zredukowanych (tzw. jerów) — mogły też być w określonych warunkach spółgłoski płynne r, l (zob. § 7, b). Poza tym istnieją, podobnie jak w innych językach słowiańskich, sylaby wyłącznie samogłoskowe (samogłoska = sylaba), stanowiące część wyrazu lub nawet oddzielne wyrazy, jak przyimki, spójniki, partykuły, wykrzykniki. A oto wybrane przykłady podziału sylabowego z uwzględnieniem wyżej omówionej reguły otwartej sylaby:

1)    wyrazy jednozgłoskowe: a, o, u, ty, my, ta, st, s», na, ne, do, kt, m, pri, tri

itp.;

2)    wyrazy dwuzgłoskowe: źe-na, sy-nt, gra-dt, n-n», db-nt, pą-tb, ko-stb, i-ti, by-ti, da-ti, o-m, o-na, o-no, o-t», tif-kb, kp-kb itp.;

3)    wyrazy trójzgłoskowe: o-tb-cb, n-nb-mt, bb-ra-ti, do-ne-sti, n-pa-ti, Sb-mp-tb,

itp.;

4)    wyrazy czterozgłoskowe: u-će-ni-kh, go-tpo-dy-m, zna-me-ni-je, gla-go-la-ti, n-bi-ra-ti, o-brf-ta-ti itp.;

5)    wyrazy pięcio- i więcej zgłosko we: ra-zu-mf-ni-je, bla-go-slo-vi-ti, Sb-vl-d(-te-lb, n-v/-d/-te-lb-stio, n-v(-df-te-/b-stvo-va-ti itp.

W późniejszym okresie języka scs., podobnie jak w innych językach słowiańskich, powyższy podział sylabowy w wyrazach uległ przekształceniom, głównie z powodu zmian w zakresie samogłosek jerowych, częściowo także innych, o czym jeszcze będzie mowa dalej.

Należy pamiętać, że podział wyrazów na sylaby w większości wypadków nie pokrywa się z podziałem morfologicznym, tj. słowotwórczym i fleksyjnym, który podlega innym regułom formalnym i znaczeniowym (zob. § fi).

y

1) Iloczas. W języku scs. nie można stwierdzić wyraźnej opozycji ilocza-sowej — samogłoski długiej do krótkiej, tak jak to było we wczesnoprasłowiańskim okresie, jak również po rozbiciu wspólnoty językowej ps. w poszczególnych językach, ale już na skutek nowych przekształceń w systemie fonologicznym. Do dziś jeszcze opozycja iloczasowa istnieje w językach czeskim, słowackim i serbochorwackim. Przyjmuje się na ogół, że w języku scs., podobnie jak w języku ps. końcowego okresu, samogłoski a, i, i, y, u, q, ę oraz sonanty f, ( występowały jako długie; samogłoski e, o były zasadniczo krótkie, a w pewnych określonych warunkach mogły ulegać wzdłużeniu. Wreszcie tzw. jery: t, t> były krótsze od normalnych krótkich, stąd nazwane zostały samogłoskami półkrótkimi, zredukowanymi lub półsamogłoskami. W odpowiednich warunkach jery mogły się wzdłużać i dorównywać pod względem iloczasu samogłoskom krótkim, a nawet długim. O tych najważniejszych zmianach iloczasowych charakterystycznych dla języka ps., scs. i innych języków słowiańskich będzie dokładniej mowa w dalszych rozdziałach podręcznika. Tutaj dla ilustracji podajemy tabelę samogłosek i sonantów scs. podzielonych ze względu na iloczas:

samogłoski i sonanty	długie	krótkie	półkrótkie (zredukowane)
tylne	a u y q r l	0	a
przednie	i i i T i	e	6

2)    Akcent. Na podstawie studiów historyczno-porównawczych w obrębie języków słowiańskich można sądzić, że język scs. odbija w pewnym stopniu dawne stosunki w zakresie akcentu wyrazowego. Przypuszcza się, że akcent ten był swobodny i ruchomy, czyli mógł padać na różne sylaby w wyrazach, a w obrębie odmiany tego samego wryrazu mógł się przesuwać (poruszać) z sylaby na sylabę. Był to więc w przybliżeniu taki typ akcentu, jaki do dziś zachował się w języku bułgarskim i rosyjskim.

3)    Intonacja. Przyjmuje się również, ze przynajmniej w najstarszym okresie języka scs. występowały w sylabach różnice intonacyjne (akcent toniczny), zwłaszcza w sylabach z samogłoską długą lub sonantem. Intonacja mogła być a k u t o w a, czyli wznosząca się od tonu niższego do wyższego, lub cyrkumfłeksowa, czyli opadająca od tonu wyższego do niższego. Akcentuację tego typu, odpowiednio już przekształconą, reprezentują dzisiaj języki serbochorwacki i słoweński.

Poza wyżej podanymi uwagami ogólnymi bliższej charakterystyki stosunków iloczasowych i akcentowo-intonacyjnych na podstawie samych zabytków scs. nie można przedstawić. Trudno też jest praktycznie reprodukować (odtwarzać) iloczas, akcent czy intonację. Dlatego też czytając teksty scs. stosujemy się w tym zakresie do reguł panujących w języku polskim. W pewnych wypadkach można by w zakresie akcentu wyrazowego stosować się do reguł języka rosyjskiego względnie bułgarskiego.

31

1