3 (2411)

12 Pojęcia i ich rozwój

na abstrakcji: odrzuceniu olbrzymiej części zbędnej informacji i pozostawienk tylko tej, która ma wysoką wartość różnicującą lub która pozwala uzupełń i aćj brakujące dane, przewidywać przyszłe stany rzeczy i planować działanie.

Jak piszą m. in. Medin i Aguilar (1999), Murphy i Spalding (1995), cz} Hampton (1995, 1999), kategoryzacja polega na ustaleniu pewnego rodzaj i tożsamości między jednostkami podobnymi. Niebanalnym pytaniem jest jed-l nak, co znaczy „podobnymi”. Ponieważ większość informacji dociera do nas] przez narządy zmysłów, w początkowym okresie rozwoju psychologii procesów poznawczych percepcja była głównym przedmiotem badań i wydawało się, że właśnie percepcja dostarcza kryteriów podobieństwa. Pogląd ten (a przynajmniej jego uproszczona wersja) budził jednak coraz większe wątpliwości, umotywowane zarówno analizami filozoficznymi (Goodman, 1972; Putnam, 1975, 1998;Quine, 1960, 1977, 1998), psychologicznymi teoriami podobieństwa (Goldstone, 1994, 1995; Medin, Goldstone, i Gentner, 1993; Rips, 1989; j Smith, 1989; Tversky, 1977), wreszcie licznymi badaniami pokazującymi arbitralny charakter selekcji informacji percepcyjnych w rzeczywistych proce-, sach kategoryzacji, tak u dorosłych, jak i u dzieci (Barsalou, 1982; Murphy i Medin, 1985; Markman, 1989). Teoria podobieństwa musi więc być zaledwie częścią lub dopełnieniem teorii kategoryzacji.

Kategorie pozwalają nie tylko na redukcję danych. Gdyby przeprowadzić analizę odbieranej przez zmysły informacji, okazałoby się, że ogólnemu olbrzymiemu nadmiarowi informacji towarzyszy niedobór informacji niezbędnych do szybkiego podejmowania ważnych decyzji. Dotyczy to informacji o tych istotnych właściwościach obiektów lub zdarzeń, które bądź w ogóle, bądź w danym momencie, nie są bezpośrednio dostępne percepcji (np. niektóre właściwości fizyczne, biologiczne, psychologiczne itp.). Właściwości te zwykle mogą być uzupełnione dzięki ogólnej wiedzy o członkach danej kategorii lub jeszcze szerszej kategorii nadrzędnej. Zastanawiające może być jednak, że często są to właściwości decydujące o przynależności do kategorii.

Terminem bliskim znaczeniowo „kategorii” jest „pojęcie”. Niektórzy autorzy (np. Medin i Goldstone, 1994) definiują „pojęcie” jako reprezentację umysłową zawierającą opis istotnych właściwości kategorii. Dla tych kategorii, dla których kryteriów podobieństwa wewnętrznego dostarcza sama percepcja, pojęcie może być traktowane jako tożsame z listą cech (i ewentualnie zakresem ich dopuszczalnej zmienności) wspólnych dla elementów kategorii i różnicujących je od innych obiektów. Tam jednak, gdzie percepcja nie dostarcza wystarczających kryteriów u i'oiy/,acji, pojęć nie można zredukować do prostego opisu cech członków ii poi ii. To pojęcia oraz system wiążących je relacji, dostarczają kryteriów ka-■.uv/aeji i reguł wnioskowania o członkach kategorii. We współczesnej psy-ii iii >j»ii poznawczej mówi się o dwóch rodzajach struktur umysłowych służących ■innatyzacji pojęć - naiwnych teoriach i dziedzinach pojęciowych.

Niniejsza rozprawa poświęcona jest właśnie problemowi struktury wiedzy •lęciowcj, jej rozwojowi oraz związkom z percepcją i doświadczeniem. Na ulsiawie własnych badań oraz analizy współczesnych publikacji, będziemy v starali wykazać, że od początku rozwoju poznawczego wiedza pojęciowa u i pierw w postaci zaczątkowej, później coraz bardziej wykształcona) odgry-.1 istotną rolę w odbiorze i przetwarzaniu informacji. Jedną z najważniej-yfli, a zarazem przejawiających się od najwcześniejszych etapów rozwoju, l.iściwości umysłu człowieka jest generowanie oczekiwań dotyczących na-ii v rzeczywistości i wykorzystywanie ich w spostrzeganiu otoczenia, wyja-uaiiiu przyczyn i przewidywaniu zachodzących w nim zdarzeń oraz piano-onui własnego działania. Chcemy pokazać, że to dążenie do wyjaśnienia na-n v rzeczywistości jest ograniczone pewnymi (być może częściowo wrodzo-v 111 i) założeniami i stanowi jedną z najważniejszych podstaw tworzenia po-yiowej reprezentacji świata.

W dalszych punktach tego rozdziału postaramy się wprowadzić naj ważniej-v terminy i pokazać, jak używane są one we współczesnej literaturze przed-i it >tu, omówić najważniejsze spory teoretyczne, wreszcie przedstawić plan cało-11 tej pracy.

.1. Miejsce wiedzy pojęciowej w systemie poznawczym człowieka

.1.1. Kategorie, podobieństwo, pojęcia, „naiwne teorie”, dziedziny próba definicji

Terminy „kategoria”, „pojęcie”, „naiwna teoria, „dziedzina” używane są w i tera turze psychologicznej dość dowolnie, dlatego najpierw musimy podjąć próbę cli rozgraniczenia, lub przynajmniej wskazania, w jakim zakresie mogą one być iżywane zamiennie. Struktura i treść tego fragmentu pracy podporządkowana est prezentowanym w dalszych częściach badaniom. Inne aspekty ogólnych za-eidnieri teorii pojęć oraz alternatywne definicje wprowadzanych tu terminów, uialeźć można m. in. w pracy Chlewińskiego (1999a).