CCF20081226022

766

Janusz Reykowski

między nawykami, w jaki sposób nawyki ulegają likwidacji. Taką koncepcję w formie skrajnej przedstawił E. Guthrie (1964). Podobne założenia przyjął Lundin (1965), opierając swą teorię osobowości na koncepcji Skinnera.

Teorie dynamiczne, wedle których mechanizmy osobowości mają charakter sił dynamicznych, takich jak potrzeby, popędy itp. Pod wpływem czynników wewnętrznych bądź zewnętrznych osiągają one stan napięcia¹ i kierują zachowaniem się człowieka w taki sposób, aby to napięcie mogło być zredukowane, przy czym w celu redukcji tego napięcia należy zdobyć określone przedmioty bądź wykonać określone czynności, bądź też poddać się określonym oddziaływaniom. Taka koncepcja stanowi podstawę psychoanalitycznej teorii osobowości; podobne ujęcie prezentuje m.in. H. Murray (1938).

Teorie poznawcze przypisują mechanizmom osobowościowym właściwości oczekiwań, schematów percepcyjnych itp., a więc zakładają, że mechanizmy osobowości da się opisywać według praw rządzących powstawaniem i funkcjonowaniem struktur poznawczych. Ten sposób myślenia nawiązuje do ujęcia psychologów postaci. Jednym z jego prekursorów był E. Tolman, który twierdził, że w umyśle człowieka tworzy się system „oczekiwań” w formie swoistej „mapy umysłowej” i że ta „mapa” warunkuje organizację zachowania się. Koncepcje poznawcze rozwijane były również przez innych psychologów, przy czym*do najbardziej oryginalnych należy teoria konstruktów osobistych G. Kelly’ego. Według tej teorii człowiek tworzy w swoim umyśle system konstruktów i za pomocą nich klasyfikuje zjawiska i przewiduje ich przebieg (Kelly, 1955,1969).

Teorie ról, traktują osobowość jako system zinternalizowanych (uwewnętrznio-nych) wymagań społecznych. W tym rozumieniu mechanizmem regulującym zachowanie się jest rola, jaką człowiek przyjął (bądź jaka została mu narzucona). Psychologowie o tej orientacji zajmują się przede wszystkim badaniem wymagań społecznych i relacji między tymi wymaganiami a zachowaniem się człowieka. Za twórcę teorii ról uważa się socjologa polskiego, pracującego w Stanach Zjednoczonych, Floriana Znanieckiego (1934). We współczesnych koncepcjach pojęciem roli posługuje się m.in. Newcomb (1964).

Bardzo rozpowszechnione są także teorie, które rozpatrują mechanizmy osobowości jako „cechy”, ujmując zgodnie z definicją podaną przez G.W. Allporta. Według tego autora cecha to „zgeneralizowany i zogniskowany neuropsychiczny system (charakterystyczny dla danej jednostki), odnoszący się do wielu bodźców równoważnych funkcjonalnie i kierujący spójnymi (równoważnymi) formami adaptacyjnego i ekspresyjnego zachowania” (Allport, 1955, s. 295). Ten punkt widzenia był bardzo- popularny w dawniejszej psychologii. W Polsce reprezentował go M. Kreutz (1966), a także B. Zawadzki (1970). W tym rozumieniu osobowość to konfiguracja czy też mozaika cech. Takie podejście jest w rzeczywistości uogólnionym opisem tego, co obserwuje się w zachowaniu, opisem zawierającym założenie, że stałość zachowania uwarunkowana jest czyn-

1

Niektórzy autorzy wyrażaliby to nieco inaczej stwierdzając, że pobudzenie potrzeby (popędu) wywołuje stan napięcia.