CCF20090214108

zdania. Wittgenstein jest jednak od nich bardziej konsekwentny i radykalny — pod tym względem można z nim porównać jedynie Heideggera.

Jak wiadomo, w Dociekaniach... porównanie zdań do obrazów, stanowiące kamień węgielny Traktatu..., zostaje zastąpione porównaniem języka do gry. Język jest splotem różnorodnych „gier językowych”. W tym nowym rozumieniu języka wyraża się przekonanie o jego nie dającej się zniwelować różnorodności, o roli, jaką odgrywają w nim reguły, o autonomiczności i autote-liczności języka, jak również o tym, że język stanowi całość wraz z innymi niejęzykowymi czynnościami człowieka, że mówienie jest częścią sposobu życia w społeczeństwie, częścią tego, co Wittgenstein nazywał „formą życia” (Leber.sform). To nowe pojęcie języka zmienia również pojęcie podmiotu.

Przede wszystkim Wittgenstein pokazuje, że słowa w rodzaju „myślenie”, „rozumienie”, „przypomnienie sobie”, „oczekiwanie”, „sądzenie” nie odnoszą się do duchowych stanów i przeżyć, procesów psychicznych przebiegających w czasie, dostępnych tylko przeżywającemu je podmiotowi, lecz są „posunięciami” w inter-subiektywnej grze językowej. Jeśli zbadamy owe słowa dokładniej, przestaniemy uważać je za jakieś szczególne czynności duchowe, niezależnie od czynności wyrażania naszych myśli i zachodzące w jakimś tajemniczym medium.¹⁵ Świadczy o tym „gramatyka”, sposób użycia tych słów. Celem analizy Wittgensteina jest ujawnienie „ukrytej niedorzeczności” przez sprowadzenie ich do jawnego absurdu. Na przykład powiada on: „Wykonaj takie doświadczenie — powiedz: «Tu jest zimno», rozumiejąc przez to: «Tu jest cicpło». Czy to potrafisz? — I co wtedy robisz?”^{1 2} Tego rodzaju przykłady mają obalić przekonanie, że myślenie jest wewnętrznym procesem towarzyszącym mówieniu; podobnie jest również w przypadku rozumienia i innych tego rodzaju wyrażeń. Błędne jest wyobrażenie, jakoby były one czynnościami „duchowego mechanizmu”³. Wynika on z językowego zamętu. „Otóż robimy tutaj — pisał Wittgenstein w odniesieniu do innego, lecz zbliżonego problemu — to, co robimy w tysiącu podobnych wypadków: ponieważ nie potrafimy podać określonej czynności fizycznej [...), powiadamy, że słowom tym odpowiada pewna czynność psychiczna. Gdzie język nasz każe nam domniemywać jakieś ciało — a gdzie żadnego ciała nie ma, tam — chcielibyśmy rzec — jest duch.”⁴* Ale taki „duchowy mechanizm” po pierwsze nie wyjaśniłby nam, czym jest rozumienie, myślenie itp., a po drugie łatwo można się przekonać, iż kryteria świadczące o tym, że ktoś myśli, rozumie, „ma coś na myśli” są całkiem odmienne od kryteriów stwierdzających zachodzenie procesów w świadomości.⁵

Wittgenstein twierdzi, że „zjawisko wewnętrzne” wymaga wewnętrznych kryteriów.⁶ Nawet takie zjawisko, jak mówienie do siebie w myśli! „Nie powiadamy, że pies mówi, być może, sam do siebie. Czy dlatego, że znamy dobrze jego duszę? Można by rzec: widząc zachowanie się żywego stworzenia, widzi się jego duszę. A czy o sobie też dlatego powiem, iż mówię do siebie, ponieważ tak a tak się zachowuję? Powiem to n i e na podstawie obserwacji swego zachowania. Ale sens będzie miało tylko dzięki temu, że się tak zachowuję.”⁷ Podobnie jest z rozumieniem jakiegoś słowa: w zachowaniu tkwią kryteria, pozwalające nam ocenić, kiedy ktoś rozumie dane słowo, kiedy nie rozumie go poprawnie i kiedy w ogóle go nie rozumie.⁸ Czysto prywatne doznania, mnie tylko wiadome, nie mogą mieć żadnego znaczenia w intersubiektywnej grze językowej. Ilustruje to słynny przykład z „żukiem”: „Przypuśćmy — pisze Wittgenstein — że każdy miał-

217

1

w L. Wittgenstein, Bluc Book, w: tenże, The Blue and Brown Books, Preliminary Studies for the „Philosophical Investiya-tions'', Guildford, London, Worcester 1980. s. 43.

2

Tenże, Dociekania filozoficzne, cz. I, 510.

3

Tenże, Blue Book, s. 3—4.

4

¹⁴ Tenże, Dociekania filozoficzne, cz. I, 36.

5

^,T Por. A. Kenny, Wittgenstein, Frankfurt a.M. 1974, s. 164— —185.

6

¹⁴ L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, cz. I, 580.

7

Tamże, cz. I, 357.

8

* Tamże, cz. I, 269.