DSC02117 (4)

VIII KONTEKST HISTORYCZNO-LITERACKI

z księżniczką A kwitami Eleonorą (Alienor). Tym samym pod berłem króla Francji znajduje się (faktycznie, a nie nominalnie jak dotąd, gdy Akwitańczycy byli jego wasalami) państwo potężniejsze i zamożniejsze od Ile-de-France: władza książąt akwitańskich obejmowała dziewięć departamentów dzisiejszej Francji (od Indre po Basses-Pyrenees), a żyli oni w większym przepychu niż król francuski. W ten sposób łączą się w jedno państwo dwa kraje odmienne kulturowo i językowo: Akwitania, rozciągająca się od Loary po Pireneje i od oceanu po Owemię, mówiąca językiem oc¹ — kraj wyrafinowanych obyczajów i dwornych zabaw, choć o mniejszych niż Północ tradycjach intelektualnych i mniej przywiązany do feudalnych cnót rycerskich — i Północ, domena języka oit etosu rycerskiego i kultury szkolarskiej, choć o nieco mniej ogładzonych manierach².

Ze wzrostem gospodarczym wiąże się, jak już wspomnieliśmy, postępujące ożywienie intelektualne, obejmujące swym zasięgiem coraz szersze kręgi społeczne. Na tle stagnacji poprzednich stuleci, wiek XII jawi się jako fajerwerk twórczości w każdej dziedzinie: w historii literatury i cywilizacji utrwaliło się już pojęcie „renesan-su XHjvieku”. Nadchodzi czas indywidualizmu i subiektywizmu: ptfiikt ciężkości przesuwa się ze zbiorowości na pojedynczego człowieka i jego wewnętrzne przeżycia.

Czas zadawania pytań. Wzrost zainteresowania wnętrzem człowieka i rosnący indywidualizm wyrażają się najpierw w gwał-

townym rozwoju duchowości. To czas potężnego fermentu duchowego w świecie chrześcijaństwa: wiara, choć w dalszym ciągu oparta na objawieniu i podstawowych normach moralnych, również przesiąka subiektywizmem. W szkołach katedralnych w Laon, Chartres i w Paryżu toczą się spory i dysputy (w tym słynny spór o uniwersalia), które swym zasięgiem wykraczają daleko poza obręb tych instytucji; w etyce obok systemu nakazów i zakazów coraz bardziej zaczyna liczyć się sumienie, czyli indywidualne rozeznanie dobra i zła oparte na zinterioryzowanych wartościach. Filozof Piotr ĄbeJapK 1079-1142) jako pierwszy wprowadza rozróżnienie moralne między dobrocią czynu a dobrocią intencji: sam czyn nie ma cechy moralnej, jego wartość wynika z intencji (choć musi być ona, dodaje Abelard, obiektywnie zgodna z wolą Boga) — a więc zgodności postępowania z sumieniem, które jest najwyższą normą czynów ludzkich. W nauczaniu Abelarda na plan pierwszy wysuwa się charakterystyczna dla XII-wiecznej myśli wiara w zdolność ludzkiego rozumu do właściwej oceny czynu.

Adwersarz Abelarda, św. Bernard z Clairvaux (1090-1153), twierdzi z kolei, że poznanie Boga dokonuje się nie tyle przez światło rozumu, co przez ^miłość'. to naprowadza nas na drugi kluczowy aspekt XII-wiecznej3ućfiowości. Miłość jest bowiem, obok rozumu, najważniejszym odkryciem XII wieku. Dla Bernarda, autora traktatu O miłowaniu Boga oraz 86 homilii na temat Pieśni nad Pieśniami, Bóg jest przede wszystkim Bogiem Miłości (a nie, jak do tej pory, Sprawiedliwości i Majestatu, przed którym odczuwano przede wszystkim trwogę), zaś miłość, stopniowo coraz doskonalsza, zbliża człowieka do Boga. Tak więc człowiek może i umie kochać. Tym samym dwaj zażarci przeciwnicy ucieleśniają dla nas jednocześnie dwa komplementarne oblicza epoki: wiarę w siłę rozumu i w moc miłości⁶.

⁶ A także wspólne przekonanie o konieczności poznania samego siebie (zob. Andrć Vauchez, Duchowość Średniowiecza. przeł. Hanna Zarem-ska, Gdańsk 199£, s. 144: „Postacie tak odmienne jak Abelard, święty Bernard i Hugo od Świętego Wiktora zgodnie dzielą przekonanie, że aby poznać niebo i ziemię, najpierw trzeba posiąść wiedze o HóbtóMnym")-

Uniwcrsytei Marii Curie-SkłodowsI Wydział Humanistyczny m .Biblioteka PI. Marii Curie-Sklodowskiej 20-031 Lublin

1

   Językowo ówczesna Francja dzieliła się na dwa regiony, nazwane przez Dantego od brzmienia słowa „tak" w obu językach: langue d 'oc (okcy-tański/prowansalski) na Południu i langue d'oi'l (starofrancuski) na Północy. Będziemy odtąd nazywać Południe „domeną oc", zaś Północ „domeną oiT.

2

   Z politycznego punktu widzenia sukces ten miał zostać częściowo zaprzepaszczony poprzez decyzję młodego króla o unieważnieniu małżeństwa z Eleonorą (w roku 1152, pod pretekstem nazbyt bliskiego pokrewieństwa), co pozwoliło Akwitance wyjść za Henryka II Plantageneta, lennika i najgroźniejszego rywala króla Francji; z punktu widzenia historyka literatury był to jednak kolejny sukces (powrócimy jeszcze do tego wątku).