DSC02132 (3)

XXXVIII SPORY O GENEZĘ „TRISTANA I IZOLDY"

Irlandia. Można dopatrzyć się pewnych analogii między Tristanem a staroirlandzkimi sagami, przede wszystkim tzw. aithe-da (historia ucieczki i pościgu za dwojgiem kochanków), a także tochmarca (zaloty) i immrama (podróż morska). Dwie aitheda zasługują na szczególną uwagę i są najczęściej przywoływane jako pośrednie źródła historii tristanowej legendy: historia Diarmuida i Grainne oraz Deirdre i Naoise⁴.

Pościg sa Dianmuidem i Gra inne (Tóruigheacht Dhiarmada agus Gkniinne), legenda należąca do cyklu Finna, była znana już w X wieku, a być może jeszcze wcześniej (jednak zachowany tekst pochodzi dopiero z 1651 roku). Wojownik Finn, przywódca Fian-nów, pojmuje za żonę młodą Grainne. Ona jednak zakochuje się w jego siostrzeńcu, Diarmuidzie. i zmusza młodzieńca do ucieczki z nią, nakładając na niego geis (czyŁ gesz) — trudno dla nas zrozumiały rodzaj klątwy, w której stawką był honor mężczyzny. Diarmuid, niechętny ucieczce, próbuje mimo wszystko dochować wierności Firmowi: co noc umieszcza zimny kamień między sobą a Grainne, zaś rano zostawia w miejscu ich noclegu kawałek surowego mięsa jako znak dla Finna, że dochowuje czystości. Jednak któregoś dnia, gdy Grainne przekracza strumień, woda pryska jej na uda: Grainne śmieje się, że woda jest śmielsza od Diarmuida. Kpiny sprawiają, że Diarmuid rezygnuje z dotychczasowej rezerwy W końcu między Diarmuidem a Finnem przychodzi do zgody, kiedy jednak Diarmuid zostaje ranny na polowaniu, Finn, choć może go uratować, nie czyni tego; po śmierci Diarmuida Grainne godzi się z królem i dożywa starości u jego boku.

Widać tu cały szereg motywów, które odnajdują się w legendzie Tristana, trójkąt wuj-jego żona-jego siostrzeniec; ów tajemniczy geis, za którego „zracjonalizowany” odpowiednik można uznać napój miłosny⁵; motyw kamienia/mięsa, który można zestawić ^{1 2}

z mieczem rozdzielającym ciała kochanków w lesie moreńskim: wreszcie motyw „śmiałej wody”, „przypisany” w Xll-wiecznej wersji Izoldzie o Białych Dłoniach². Motywy te jednak są przez autorów Tristana zaaranżowane i rozmieszczone w swobodny sposób, a różnice pomiędzy obiema historiami przewyższają podobieństwa: geis nie jest czymś, co rodzi uczucie; nie ma tutaj też owej bodaj najistotniejszej pełni wzajemności i równości obojga kochanków w miłości i śmierci (Diarmuid jest w pewnym sensie „ofiarą” zakochanej Grainne, podczas gdy miłość Tristana i Izoldy rodzi się w tym samym momencie i z równą siłą u obojga; zasadniczo różne jest też zakończenie). Trudno wreszcie wykluczyć możliwość wpływu Tristana na prymitywną legendę.

Druga legenda, Deirdre od Smutków (tytuł oryginalny Longes Mac nUislenn — „Wygnanie Synów Usnacha”), należy do cyklu ulsterskiego. Piękna Deirdre, która wedle przepowiedni ma pogrążyć Ulster w smutku, jest przyrzeczona królowi Concboborowi, wzrok jej jednak pada na młodego wojownika Naoise. Kiedy ten ją odtrąca jako przyrzeczoną Concboborowi, Deirdre zmusza go do wzięcia jej do siebie (w tekście nie ma mowy o geis, choć jest to prawdopodobne). Kochankowie muszą nieustannie uchodzić przed pościgiem, wędrując po Irlandii i Szkocji, obozując w dziczy i ży-

G. Schoepper le (Tristan andIsolt. A Siudy of the Sources of the Romance, wyd II poszerzone New York 1970) — dowodem na starożytność legendy, lecz wręcz przeciwnie, zniekształca jego oryginalne znaczenie. M.-Th. Brouland (Le philtre d'amour dans „Tristan et lseut“ et la geis dans „ Toruigheacht Dhiarmada agus Ghramne " (w:J Tristan et hem. w theme eiemel dans la culture mundiale. ed. D. Buschinger et W. Spiewok, Greifswald 1996, s. 59-68) dowodzi również, że pierwotne znaczenie geis wiązało się z tabu nietykalności, zaś motyw napoju miłosnego jest co najmniej równie starożytny i pochodzi od ..wina królewskiego'', związanego z rytuałem inwestytury koronacyjnej (choć wiórka uważa. źx miłosny napój w Tristanie, przy całej różnicy jego natury, zdradza pewne podobieństwa do geis).

⁶ Można dodać do tego jeszcze niezwykły skok. dzięki któremu Diarmuid uchodzi swoim wrogom (podobnie jak Tristan skaczący z okna kaplicy).

1

⁴ M. Heaney, Za dziewiątą falą, op.cii. Por. również M. Dillon, N.K. Chad wiek. Ze świata Celtów, Warszawa 1975.

2

J- Carney (The Irish Affinities oj Tristan, op cit., s. 193) twierdzi jednak, że sposób użycia geis przez Grainne nie jest — wbrew opinii