DSC02799 (2)

20 WPROWADZENIE: NAUKOWE BADANIE OSOBOWOŚCI

czynami jego zachowań, a wiele uniwersyteckich wydziałów psychologii wyłoniło się z wydziałów filozofii.

Jednak dopiero na przełomie XIX i XX wielu pojawia się psychologia jako nauka, co zapoczątkowało prowadzone do dzisiaj naukowe studia nad osobowością. Sama psychologia osobowości zaś wyłoniła się jako osobna gałąź psychologii dopiero w latach trzydziestych XX wieku, w znacznym stopniu dzięki publikacji takich przełomowych dziel, jak Personality: A Psychological InkrpreUition (Osobowość: Interpretacja psychologiczna, 1937) Gordona Allporta oraz Exploratioti$ in Personality (Badanie osobowości, 1938) Henry’ego Murraya. Psychologia osobowości jako samodzielna dyscyplina jest więc bardzo młoda, bowiem liczy sobie niewiele ponad 60 lat. To właśnie wtedy, u zarania XX wieku, zapoczątkowano trzy tradycje badawcze -kliniczną, korelacyjną i eksperymentalną.

Trzy tradycje badawcze

W niniejszej książce zajmujemy się naukowym badaniem osobowości. Interesują więc nas systematyczne studia nad różnicami indywidualnymi oraz nad funkcjonowaniem człowieka jaką pewną psychologiczna. całością. Większość książek na temat osobowości zaczyna się od jej zdefiniowania. My zostawimy to na koniec, zadowalając się w tym miejscu stwierdzeniem, że omawiać będziemy zarówno różnice między ludźmi, jak i sposoby zorganizowania składników' psychiki człowieka w jedną, dobrze funkqonującą całość. Podejście naukowe do osobowości tym się różni od „kanapowych spekulacji" oraz debat filozoficznych, że opiera się na systematycznych obserwacjach i badaniach. Psychologia osobowości polega w znacznym stopniu na obserwowaniu ludzi i dokonywaniu spostrzeżeń, które, jeśli zostaną potwierdzone przez innych badaczy, służą formułowaniu praw' i zasad poddawanych weryfikacji w toku dalszych obserwacji.

W psychologii osobowości można wyodrębnić trzy tradycje badawcze - kliniczną, korelacyjną i eksperymentalną. Każdą z nich charakteryzuje inne zrozumienie obserwacji. Prześledzimy zatem historię każdej z wymienionych tradycji, od zarania do współczesności, odnotowując problemy, z którymi się zmagały, oraz ich osiągnięcia. Następnie omówimy ich zalety i słabości oraz rolę, jaką odgrywają one we współczesnej psychologii osobowości.

Kliniczne badanie osobowości

Metoda kliniczna wymaga systematycznego, dogłębnego analizowania jednostek.

Jean Charcot i jego uczniowie

Historię badań klinicznych zaczniemy od przedstawienia francuskiego lekarza, Jeana Charcota (1825-1893), który pracował w' klinice neurologicznej w Paryżu. Próbował on zrozumieć problemy pacjentów trafiających do niego z objawami histerii. Pacjenci ci cierpieli na przykład na paraliż niedający się uzasadnić anatomicznie, mieli kłopoty ze wzrokiem, choć narząd wzroku pracował bez zarzutu, mdleli bez pow-odu oraz borykali się z niewytłumaczalnymi lukami w pamięci. Charcot zaczął ich badać, klasyfikować objawy i leczyć, często za pomocą hipnozy. Czy można było wykluczyć przyczyny natury organicznej? Tak. Czy można było podejrzewać, że symulują chorobę? Nic.

Charcot nic tylko leczył, ale również kształcił innych lekarzy, z których trzech prowadziło własne badania i na trwałe zapisało się w historii psychologii osobowości. Jednym z nich był Pierre Ja-net (1859-1947), który zastąpił Charcota na stanowisku dyrektora kliniki neurologicznej i kontynuował jego prace nad zaburzeniami histerycznymi oraz leczeniem hipnozą. Janet próbował usystematyzować obserwacje kliniczne i odnieść je do ówcześnie funkcjonujących pojęć psychologicznych. Stwierdził on, że zahipnotyzowani pacjenci przypominają sobie przeżycia całkowicie zapomniane na jawie. Sugestie, które przekazywał zahipnotyzowanym pacjentom, często odnosiły efekt terapeutyczny, nawet gdy na jawie pacjenci ich nie pamiętali. Janet doszedł więc do przekonania, że osoby cierpiące na histerię mają rozszczepioną świadomość. Prowadzone przez niego obserwacje kliniczne doprowadziły go do wniosku, że psychika histeryków funkcjonuje jako dwa (czy nawet trzy) strumienie, które zamiast być spójne jak u człowieka zdrowego, działają w sposób całkowicie od siebie niezależny. Jest to tak, jakby ktoś, zupełnie nie zdając sobie z tego sprawy, miał na jakąś kwestię dwa zupełnie przeciwstawne poglądy. Z powodu tego rozszczepienia świadome kontrolowanie izolowanych od siebie idei nie było możliwe. To właśnie owo rozszczepienie, czyli istnienie oderwanych od siebie części psychiki, leżało według Jancta u podłoża objawów histerii. Dany objaw, na przykład bezwładna ręka, znajdował się pod kontrolą izolowanego od całości fragmentu psychiki. Teoria Janeta, przez długi czas zapomniana, budzi ostatnio żywe zainteresowanie psychologów poznawczych, zajmujących się procesami nieświadomymi (Kihlstrom, 1990).

Innym studentem Charcota był Amerykanin, Morton Prince (1854-1929). Jest to postać szczególnie ważna dla psychologu osobowości, zwłaszcza z dwóch powodów. Po pierwsze w książce The frissociation of Personalily (Rozszczepienie osobowości, 1906) opisywał przypadki osobowości wielorakich, czyli łudzi, którzy posiadali dwie lub więcej osobne, niezależne osobowości, często siebie nieświadome. Szczegółowy opis leczenia pani Beau-champ zawiera wiele spostrzeżeń na temat rozszczepionych osobowości. Zwiastuje on późniejsze sławne opisy, takie jak Three Faces of Eve (Trzy twarze Ewy) (Thig-pen, Cleckley, 1954) oraz Sybil (Schreiber, 1973).

Obecnie obserwujemy wzmożone zainteresowanie osobowością wieloraką, a to z kilku powodów. Wielu lekarzy uważa, że liczba takich przypadków zwiększa się, w związku z czym szczególnej wagi nabierają pytania o Ja, świadomość i woli-cjonalną kontrolę. Dlaczego na przykład różne osobowości funkcjonują niezależnie od siebie, zamiast połączyć się w jedność? Wszak każdy z nas mieści w sobie kilka różnych Ja; czemu więc wszyscy nie cierpimy na rozszczepienie osobowości? Jak to możliwe, że doświadczenia jednej „osoby” są tak gruntownie oddzielone od doświadczeń innej „osoby” mieszczącej się w tym samym człowieku i że jedna nie zdaje sobie sprawy z istnienia tej drugiej? Jak to się dzieje, że jedna „osoba” może panować nad pewnymi działaniami drugiej, a nad innymi nie? W jaki sposób wyrażanie zamiarów i życzeń jednej „osoby" może zostać zablokowane przez drugą? Jak w Three Faces of Eve Ewa Czarna potrafiła neutralizować