DSC02806 (5)

34 WPROWADZENIE: NAUKOWE BADANIE OSOBOWOŚCI

przykładem może być sławne studium warunkowania reakcji emocjonalnych u dzieci

0    B. Watson. Rayner. 1920).

Poglądy Watsona. z charakterystycz-nym dla nich naciskiem na behawióryzm

1    psychologię bodźca - reakcji, zainspirowały Clarka Hulla (1884-1952). Po okresie zainteresowania hipnozy Hull poświęcił się pracy nad teorią uczenia się, opartą na zasadzie bodźca - reakcji. Dzisiejszym studentom trudno sobie wyobrazić, jak bardzo teoria ta zdominowała w latach czterdziestych i pięćdziesiątych całą psychologię. w tym psychologię osobowości. Funkcjonowanie człowieka wyobrażano sobie niczym działanie centralki telefonicznej - wsączano bodziec i pojawiała się reakcja. Modelem tym posługiwano się nie tylko w odniesieniu do uczenia się zwierząt, ale rówmież w odniesieniu do rozwoju dziecka, psychologii społecznej, i - oczywiście - psychologii osobowości. Na podstawie tego modelu nie tylko prowadzono badania nad zjawiskami interesującymi psychologów' osobowości, takimi jak konflikt między dążeniem a unikaniem u szczurów, ale też dokonywano rein-terpretacji teorii klinicznych, takich jak psychoanaliza, w języku bodźca i reakcji (Dollard. Miller. 1967). Szczególnie interesujący jest przeprowadzony wówczas przegląd badań eksperymentalnych nad psychoanalizą (Sears. 1944). Jednak choć niektórzy behawioryści z ochotą poddawali hipotezy psychoanalityczne sprawdzianom eksperymentalnym, Freud i inni analitycy nie pokładali w nich wielkich nadziei. Obserwacje kliniczne bowiem opierały się na solidnych podstawach.

Innym ważnym wkładem do Wat-sonowskiego behawioryzmu była teoria warunkowania sprawczego B. F. Skinn-era (1904-1990). Skmnerowska koncepcja powstawania reakcji w efekcie różnych wzmocnień miała szczególny wpływ na psychologię kliniczną lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Interpretowanie zaburzeń zachowania jako wyniku nieprawidłowych procesów' uczenia się oraz metoda leczenia zaburzeń psychicznych polegająca na modyfikacji zachowania za pomocą warunkowania sprawczego cieszyły się w' owym czasie wielkim uznaniem. Metoda ta - zarówno w swoim wymiarze teoretycznym. jak i terapeutycznym - rywalizowała z podejściami klinicznymi, takimi jak psychoanaliza czy terapia skoncentrowana na kliencie Rogersa. Zwolennicy podejścia Skinnerow'skiego uważali też, że eksperymentalne badanie wpływu bodźców na dające się zaobserwować zachowania ma bardziej naukowy charakter niż typowe dla zwolenników metod korelacyjnych stosowanie kwestionariuszy w celu badania cech ukrytych, nicdających się bezpośrednio zaobserwować.

Podejście poznawcze

Jak zobaczymy w rozdziale trzecim, metodą eksperymentalną prowadzono różnorodne badania nad psychiką ludzką, zarówno w ramach teorii bodźca - reakcji i warunkowania sprawozego, jak i poza nią. Od czasu rewolucji poznawozej z lat sześćdziesiątych wiele zagadnień ważnych dla psychologów osobowości badano za pomocą procedur zapożyczonych z eksperymentalnej psychologii poznawczej. Dotyczy to zwłaszcza takich zjawisk, jak procesy nieświadome, Ja i motywacje (Per-vin, 1990). Choć nie zaowocowało to całościowymi teoriami osobowości, takimi jakie ukształtowały się w ramach podejścia klinicznego, ani nie przyniosło „uzgodnionych” koncepcji, jak Pięcioczynnikowy Model Osobowości wypracowany przez podejście korelacyjne, to badanie osobowości z punktu widzenia zachodzących w niej procesów poznawczych oraz informacji szybko się dziś rozwija (Bandura, 1986; Cantor, Zirkel, 1990; Mischcl, 1973; 1990).

Psychologowie sympatyzujący z podejściem poznawczym zdecydowanie odżegnali się od zasad i procedur przyświecających wczesnym zwolennikom teorii uczenia się, takim jak Hull czy Skinner. Posługują się oni pojęciem procesów wewnętrznych, na przykład celów, a w metodach badawczych są eklektyczni, okazjonalnie sięgając nawet po kwestionariusze. Wolą badać ludzi niż zwierzęta, a środowisko naturalne przedkładają nad warunki laboratoryjne. Nie zapominają jednak o tradycji eksperymentalnej i dążeniu do odkrycia ogólnych praw funkcjonowania osobowości. Psychologowie ci uważają, że materiał kliniczny może stanowić podstawę hipotez przyszłych badań, ale zdecydowanie odrzucają metodę kliniczną jako fundament psychologii osobowości. Podobnie, sięgając niekiedy po kwestionariusze, nie przyznają im głównej roli i odrzucają koncepcje osobowości tworzone za pomocą narzędzi typowych dla perspektywy korelacyjnej, takich jak analiza czynnikowa.

Zalety i wady metody eksperymentalnej

Metoda eksperymentalna wydaje się w wielu miejscach zbliżać do ideału postępowania naukowego. Eksperymentator manipuluje zmiennymi w celu ustanowienia związku przyczynowo-skutkowego. Jeżeli nie sięga on do samoopisów, to nie musi się martwić tym, czy jego badany mówił prawdę bądź też, czy jest zdolny do trafnego relacjonowania własnych doznań.

Czemu więc nie wszyscy psychologowie osobowości garną się do metody eksperymentalnej? Więcej na ten temat napiszę w dalszej części książki, wystarczy więc, jeśli wspomnimy, że zdaniem wielu psychologów osobowości sytuacja laboratoryjna nakłada znaczne ograniczenia na przedmiot badań. Czy można w laboratorium zajmować się takimi - ważnymi dla poznania osobowości - zjawiskami, jak fantazje czy związki miłosne? W jakim stopniu odkrycie dokonane w laboratorium można przenieść na życie codzienne? Wreszcie, tak jak słabością stanowiska klinicznego, a także korelacyjnego jest konieczność korzystania z relacji osób badanych, tak słabością metody eksperymentalnej są ograniczenia wynikające z sytuacji laboratoryjnej. Chcielibyśmy wierzyć, że osoby poddawane eksperymentom nie zastanawiają się, czego dany eksperyment dotyczy. Jednak każdy student, który brał udział w takim eksperymencie, wie, że osoby badane snują domysły na temat jego celu i często dostosowują swoje zachowanie do zakładanych przez siebie oczekiwań badacza. Zdarza się też, że z tych czy innych powodów starają się im zaprzeczyć. Eksperyment jest w końcu sytuacją społeczną, na którą wpływa również osobowość badanego. i eksperymentator nie jest w stanie tego wpływu przewidzieć ani go skontrolować.

Tym jednak, co najbardziej zniechęca wielu psychologów osobowości do badań eksperymentalnych, jest znaczne zubożenie potencjalnych relacji między składnikami osobowości człowieka. Wybierając zaledwie kilka zmiennych, badacze eksperymentalni tracą z pola widzenia najważniejszy aspekt funkcjonowania człowieka, jakim jest zależność poszczególnych elementów od całego systemu. Nawet więc po ustaleniu relacji przyczynowo-skutkowej między poszczególnymi zmiennymi.