DSC02804 (3)

30 WPROWADZENIE: NAUKOWE BADANIE OSOBOWOŚCI

osobowości w XX wieku" (Allport, 1937, s. 97).

Kolejnym ważnym badaczem w tej dziedzinie jest Raymond B. Cattell (ur. 1905). który opracował taksonomię cech osobowości. Cattell, z wykształcenia chemik. uważał, że należy sklasyfikować podstawowe jednostki osobowości na wzór układu okresowego pierwiastków chemicznych. Urodzony i wykształcony w Anglii, zapoznał się z pracami Spearmana na temat analizy czynnikowej. Miała się ona stać głównym narzędziem służącym sporządzeniu okresowego układu elementów podstawowych osobowości człowieka. Elementami tymi miały być cechy lub za-chowania współzależne (razem nasilające się lub słabnące). Innymi słowy, cechy powiązano z zachowaniami, a wykrywano je za pomocą analizy czynnikowej.

Jak sporządzić tabelę podstawowych składników osobowości? Cattell (1943) oparł się na wcześniejszej pracy Allporta (Allport, Odbert, 1936), który sięgnął do słownictwa angielskiego związanego z opisem osobowości człowieka. Czy może być lepszy sposób na szukanie podstawowych składników osobowości niż język, którym ludzie wzajemnie się opisują? Cattell opracował więc listę terminów odnoszących się do osobowości, występujących w języku potocznym oraz literaturze fachowej. Wyodrębniono 171 takich najważniejszych pojęć i natężenie ich występowania było szacowane przez badaczy u 100 osób dorosłych. Oszacowania te poddano analizie czynnikowej, dzięki której stwierdzono, że istnieje 12 podstawowych czynników osobowości (Cattell, 1943; 1945).

Następnie Cattell poddał analizie czynnikowej odpowiedzi znacznej liczby osób na tysiące pytań z analogicznie zbudowanych kwestionariuszy. Na tej podstawie ustalił 16 podstawowych czynników osobowości i opublikował nowy kwestionariusz osobowości, czyli Szesnastoczynni-kowy Kwestionariusz Osobowości Cattella (Sirtecn Pcrsonality Factor Questionaire -76770 (Cattell, 1956; 1965).

Inny psycholog brytyjski, Hans J. Ey-senck (ur. 1916), również zwolennik korelacyjnego podejścia do osobowości, dokonywał analizy czynnikowej odpowiedzi na pytania kwestionariuszowe. Badania te doprowadziły do wykrycia trzech wymiarów osobowości: introwersja/ekstrawersja, neurotyczność (stabilność/niestabiność) oraz psychotyczność (wrażliwość/nie-wrażliwość). Eysenck opracował kwestionariusz pozwalający mierzyć różnice między ludźmi w zakresie tych trzech wymiarów (Eysenck, 1970; 1990).

Pięcioczynnikowy Model Osobowości

Od początku lat dziewięćdziesiątych prowadzono liczne badania nad ocenami i reakcjami na pytania kwestionariuszowe z użyciem analizy czynnikowej. Wykrywano przy tym różne liczby czynników osobowościowych i nadawano im różne nazwy. Obecnie zwolennicy tej metody coraz powszechniej przychylają się do poglądu, że istnieje pięć podstawowych czynników bądź wymiarów osobowości, tworzących Pięcioczynnikowy Model Osobowości - PMO (Five-Factor Model - FFM) (Costa, McCrae, 1992; John, 1990; McCrae, John, 1992). Omawiam je szczegółowo w rozdziale drugim, w tym miejscu więc tylko je wymienię. Są to: neurotyczność, eks-trawersja, sumienność, ugodowość oraz otwartość na doświadczenia. Przypuszcza się również - o czym także będzie mowa dalej - że różnice indywidualne w posiadaniu tych składników są w znacznym stopniu dziedziczne (Loehlin, 1992). Waga przykładana do różnic indywidualnych, pomiaru, procedur statystycznych oraz kwestii dziedziczenia ponownie przypomina nam o znaczeniu pracy Galtona dla tego zakresu badań osobowości.

Podobnie jak w wypadku metody klinicznej, błędem byłoby oczekiwanie całkowitej zgodności w działaniach badaczy stosujących metodę korelacyjną. Analizują oni różne aspekty osobowości i posługują się nierzadko różnymi technikami zbierania danych (np. oszacowaniami, kwestionariuszami, testami obiektywnymi itp.). Co więcej, choć tutaj podkreślaliśmy rolę analizy czynnikowej, niektórzy badacze stosują inne procedury w celu ustanowienia związków między cechami indywidualnymi. Tym natomiast, co łączy wszystkich badaczy podzielających to stanowisko i co odróżnia ich metodę od podejścia klinicznego i eksperymentalnego. jest waga przykładana do wychwytywania statystycznych związków lub korelacji między miarami różnic indywidualnych.

Zalety i wady metody korelacyjnej

Podejście korelacyjne koncentruje się na różnicach indywidualnych. Podobnie jak w metodzie klinicznej, chodzi o zrozumienie funkcjonowania człowieka w różnych sytuacjach i uwzględnienie wszystkich istotnych aspektów osobowości. O ile jednak badania kliniczne opierają się zarówno na samoopisach (tym, co sam badany mówi o sobie), jak i na obserwacjach ich rzeczywistych zachowań (np. podczas psychoterapii), o tyle badania korelacyjne ograniczają się wyłącznie do informacji pierwszego typu. O ile też w badaniach klinicznych lekarzowi i pacjentowi zostawia się dość dużą swobodę co do zakresu oraz tematu pytań i odpowiedzi, o tyle w badaniach korelacyjnych pytania są ściśle określone, podobnie podany w kwestionariuszu zestaw alternatywnych odpowiedzi. Na przykład w kwestionariuszu osobowości prosi się zazwyczaj respondentów o zaznaczenie, czy jakaś cecha lub działanie są dla nich charakterystyczne, czy też nie (zob. tabela 2.1). Nagrodą za to samoograniczenie jest możliwość określenia natężenia każdej cechy oraz uchwycenia statystycznych relacji między nią a innymi zmiennymi (np. między poziomem neurotyczności a zachowaniem w sytuacjach wywołujących lęk). Innymi słowy, podczas gdy klinicyści muszą na własną rękę dociekać związków między zjawiskami, „korelacjoniści” wykorzystują do tego celu procedury statystyczne. Badacze z obydwu grup są jednak narażeni na zniekształcenia spowodowane faktem, że to sami badani przekazują informacje

0    sobie (Wilson, 1994).

Istotą metody korelacyjnej jest poszukiwanie podstawowej struktury osobowości, a więc zespołu czynników, który Cattell nazwał układem okresowym pierwiastków osobowości. Najczęściej używaną metodą jest tu analiza czynnikowa. Jej wartość zależy więc od tego czy -według oceny psychologów osobowości -dany składnik ujawniony za pomocą analizy czynnikowej jest rzeczywiście składnikiem podstawowym osobowości. Obecnie wielu psychologów docenia postępy, jakich dokonano w dziedzinie tych badań, ale nie znaczy to, że wszyscy akceptują to podejście. Argumenty na rzecz użyteczności kategorii „cech” jako składników osobowości rozważam w rozdziale drugim. Pozostałe składniki osobowości, takie jak zmienne poznawcze czy motywacyjne wyprowadzane z innych metod badawczych, poznamy w rozdziałach trzecim

1    czwartym.