DSC02843 (3)

38 ROZDZIAŁ II

w tych działaniach powstaje ciało, określone indywidualnie, płciowo, etnicznie i kulturowo. Tożsamość - jako cielesna i społeczna rzeczywistość - podlega nieustannemu wytwarzaniu poprzez akty performatyw-ne. „Performatywny” znaczy tu — podobnie jak u Austina — „ustanawiający rzeczywistość” i „autoreferencyjny”.

Przeniesienie punktu ciężkości z aktów mowy na działania fizyczne ma jednak takie konsekwencje, które warunkują jedną zasadniczą różnicę między definicją pojęcia perfonnatywności Austina i Butler. U Austina rozstrzygającą rolę odgrywa kryterium „fortunny/niefortun-ny”, co prowadzi do konieczności określenia warunków powodzenia aktu mowy. A to już w odniesieniu do performansu Abramović sprawiło nam już podstawowe trudności. Tymczasem Butler pyta o konieczne warunki ucieleśnienia.

Butler powołuje się w tym miejscu na teorię Maurice’a Merleau-Ponty’ego, który pojmował ciało nie jako historyczną ideę, ale jako repertuar nieustannie urzeczywistniających się możliwości, to znaczy jako „aktywny proces ucieleśniania określonych kulturowych i historycznych możliwości”¹³. Z pomocą tej teorii Butler opisuje performatywne wytwarzanie tożsamości jako proces ucieleśniania (embodiment), nazywając go „sposobem czynienia, dramatyzowania i reprodukowania danej historycznej sytuacji”¹⁴. Stylizowane powtarzanie aktów performatywnych polega na ucieleśnieniu określonych historyczno-kulturowych możliwości, co prowadzi do wytworzenia zarówno naznaczonego historycznie i kulturowo ciała, jak też w pierwszym rzędzie - tożsamości.

Warunki, w jakich za każdym razem dopełnia się proces ucieleśnienia, ani nie zależą całkowicie od jednostki, ani nie podlegają jej kontroli. Nie może ona dowolnie wybierać, co chciałaby ucieleśnić czy też jaką tożsamość stworzyć. Także społeczeństwo nie rozporządza nimi bez ograniczeń. Może wprawdzie próbować wymuszać ucieleśnianie określonych możliwości, wprowadzając kary za odstępstwa od norm, jednak zasadniczo nie potrafi im zapobiegać. To znaczy, że również w koncepcji performatywności Butler istotną rolę odgrywa, licząca się też dla Austina, zdolność performatywności do znoszenia obowiązujących dychotomii.

j^J Ibidem. I⁴ Ibidem.

W czasie dopełniania i wskutek dopełniania aktów performatywnych, wytwarzających gender i bardziej ogólnie tożsamość, społeczeństwo przemocą próbuje zawłaszczyć ciała jednostek. Jednocześnie jednak otwiera się wtedy dla jednostki realna możliwość samorealizacji - także jako odstępstwa od przyjętych w danej społeczności norm, choć za cenę określonych społecznych sankcji.

Butler porównuje warunki konieczne do dopełnienia aktu ucieleśnienia z przedstawieniem teatralnym. Niczym w czasie spektaklu akty wytwarzające i przedstawiające przynależność do określonego gender nie stanowią „w sposób oczywisty czyjejś konkretnej własności". W ich przypadku chodzi raczej o „wspólne doświadczenia" i „kolektywne działania"; o takie działania mianowicie, które jednostka dopełnia jako rozpoczęte wcześniej, zanim jeszcze konkretny aktor pojawił się na scenie. Powtórzenie działania jest zatem jego „powtórnym odegraniem" i „ponownym doświadczeniem" repertuaru znaczeń, przyjętych w danej społeczności. Należy jednak pamiętać, że ani kody kulturowe nie wpisują się w poddające się im biernie ciało, ani też nie istnieją kulturowe konwencje, nadające ciału określone znaczenia, nim nie ucieleśni ich konkretna jednostka. Dlatego Butler porównuje wytworzenie tożsamości w procesie ucieleśnienia z inscenizacją istniejącego wcześniej tekstu. Jeden i ten sam tekst można w rozmaity sposób wystawić na scenie, zaś aktorzy w wyznaczonych im ramach mogą dowolnie, wciąż na nowo i inaczej wymyślać i odgrywać swoje role. Podobnie ciało o danym gender działu wewnątrz swej materialności, ograniczonej przez określone dane i interpretuje je w granicach odgórnie narzuconych wskazówek reżyserskich Przedstawienie płciowej - czy innej - tożsamości zostaje zatem dopełnione jako proces ucieleśnienia analogiczny z przedstawieniem teatralnym, zaś warunki ucieleśnienia można dokładniej opisać i określić jako warunki przedstawienia".

^,ł Nawet jeśli przyjęta przez Butler koncepcja teatru niewiele ma już wspólnego z dzisiejszym teatrem (ona sama o tym wspomina, powołując się na Richarda Schechnera, choć nie wyciąga z tego żadnych wniosków dla swoich rozważań), to negatywnie naświetla przede wszystkim przeprowadzone później porównanie między transwestytą na scenie i w codziennej przestrzeni społecznej. Nie wpływa zaś na istotną tutaj relację między warunkami przedstawienia i ucieleśnienia.