DSC07047

200

Stanisław Kawula

2. Dynamika badanych ciągów rodzinnych a start oświatowy dzieci i młodzieży

O starcie społeczno-oświatowym młodzieży decyduje w znacznym stopniu dynamika ciągu rodzinnego, na który składa się tradycja awansu kulturalnego i ośw iatowego w rodzinie, aktualna pozycja społeczno-zawodowa rodziców i ich dzieci. Zjawisko to należy rozpatrywać głównie z punktu widzenia ruchliwości i mobili-zacji społecznej ludności, która w rodzinie ma zarazem aspekt wewnątrzpokolenkw) i międzypokoleniowy. Badacze tego problemu w społeczeństwach industrialnych S. M. Lipset i R. Bendix uważają, że pozycja zawodowa i społeczna w danym typie rodzin przejawia tendencję do samoutrwalania się (S. M. Lipset, R. Bendix - 1964, s. 222—241). Towarzyszy jej wiele czynników, które utrudniają jednostce zmianę zajmowanej pozycji. Pozycja w strukturze społecznej jest związana z wysokością dochodu rodziny, z wykształceniem, strukturą rodziny, opinią otoczenia i innymi cechami. Autorzy ci są zdania, że każdy z czynników oddziałuje na pozostałe w taki sposób, by utrzymać społeczną strukturę w jej aktualnym stanie, a pozycję rodziny danej jednostki na jej aktualnym miejscu w tej strukturze. Ta kumulacja czynników pozytywnych i negatywnych widoczna jest na przykład w wyborze pierwszej pracy. Czy prawidłowość ta sprawdza się również w naszych warunkach społecznych?

Jaką rolę w tej kwestii odgrywa u nas system szkolny?

Ta część opracowania ma ukazać, czy i jak w okresie trzech kolejnych pokoleń badanych rodzin nastąpił lub nastąpi awans społeczny (ewentualnie jego brak). Ujmujemy to porównawczo dla uchwycenia różnic w dynamice ciągów rodzinnych, badanych w latach 1976—1978 i 1985—1986. Analiza ta może mieć znaczenie prognostyczne, gdyż w latach 1988—1989 byli uczniowie klas VIII (z pierwszego etapu badań) rozpoczną samodzielne życie, a w latach 1992—1995 takie zadanie życiowe czekać będzie uczniów badanych w etapie drugim. Jak daleko w' stosunku do swoich rodziców i dziadków mogą awansować? Jakie zmiany w tym zakresie zaszły w naszym społeczeństwie w ciągu ośmiu lat, ogólnie i w poszczególnych typach środowisk, skąd wywodzą się badane rodziny?

W celu określenia ruchliwości społeczno-zawodowej badanych rodzin wyróżniliśmy cztery typy pozycji społecznej: 1) rodziny o niskiej pozycji (dziadkowie wy wodzący się z proletariatu folwarcznego, robotnicy niewykwalifikowani, chłopi bez ukończonej szkoły podstawowej) — aspiracje nie wykraczające poza poziom szkoły podstawowej; 2) rodziny o podstawowej pozycji społecznej (dziadek chłop z ukończoną szkołą podstawową, robotnik wykwalifikowany) — aspiracje zawodowe na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej; 3) rodziny o średniej pozycji społecznej (pochodzenie rzemieślnicze, pracownicy usług z wykształceniem zawodowym pracownicy umysłowi) — aspiracje na poziomie szkoły średniej; 4) rodziny o wysokiej

pozycji społeczno-zawodowej (pochodzenie inteligenckie, średnie lub wyższe wykształcenie ojca lub dziadka) - aspiracje na poziomie szkoły wyższej.

Zasadnicze wyniki ilościowe z przeprowadzonych badań przedstawione są w tabeli nr 1. Dane te wskazują na zarysowujący się wyraźny awans społeczno-zawodowy ojca (wzrost pozycji społecznej o 2-3 szczeble), a w przyszłości także dzieci, w porównaniu z pozycją dziadków. Szczególnie po drugiej wojnie światowej nastąpiło w naszym kraju coraz wyraźniejsze przechodzenie ludzi i rodzin z najniższej pozycji społecznej do pozycji coraz wyższych. Jest to zresztą tendencja zaznaczająca się również w innych krajach.

Tabela 1. Międzypokoleniowa dynamika badanych rodzin w latach 1976—1978 i 1985-1986

Kolejne pokolenie	Okresy badań	S	połeczn o-zawodowa pożycia rodziny (%)
		niska (1)	podstawowa (2)	średnia (3)	wysoka (4)
i	1976-1978	60.3	19,3	11.6	2,8
	1985-1986	41,1	30,2	20.8	7,9
ii	1976-1978	24,9	42,1	224	10,6
	1985-1986	18,7	38.5	222	20.6
■	1976-1978	52	40,3	30,1	24,4
	1985-1986	4,5	17,8	45.9	31.8

W świetle danych z lat 1976-1978 liczba ojców z rodzin o najniższej pozycji społecznej zmalała około 2,5-krotnie w stosunku do pokolenia dziadków, a udział dzieci zmaleje w przyszłości w tej grupie stratyfikacyjnej około 10 razy.

Odwrotny proces jest widoczny, gdy rozpatruje się wysoką pozycję społeczną rodziny. Nastąpił niemal czterokrotny wzrost tej pozycji u ojców i może nastąpić prawie dziesięciokrotny wzrost pozycji społecznej dzieci (w porównaniu z pozycją dziadków). Chociaż w tym ostatnim przypadku prognoza jest z pewnością zaniżona, gdyż część młodzieży zdobędzie w życiu najwyższą pozycję społeczną osiągając najpierw średni typ pozycji, a następnie - wysoki. Nie analizując dokładniej problemu, można i trzeba podkreślić jeszcze kwestię awansu społecznego młodzieży, której rodzice mają najniższy poziom aspiracji i „podstawowy” typ pozycji społecznej. Według otrzymanych danych około 5,2% młodzieży do łat 1984-1990 pozostanie na najniższym poziomie społeczno-zawodowym lub osiągnie najniższy typ pozycji społecznej. Natomiast aż 40,3% młodzieży może osiągnąć tylko podstawowy typ pozycji społecznej. Część z niej może naturalnie jskońcąyć szkoły średnie zaocznie.