DSCF0004

Jerzy Michalski

MENTALNOŚĆ POLITYCZNA KONFEDERATÓW BARSKICH PRÓBA CHARAKTERYSTYKI ¹

Znakomity znawca konfederacji barskiej Władysław Konopczyński pisał w przedmowie do swej monografii:

Gdyby przez konfederacją barską rozumieć tylko pierwotne związki 1768 roku, to już mielibyśmy temat większy niż np. konfederacja tyszowiecka przeciw Szwedom; gdyby pojąć ją szerzej, jako całokształt związków antyrosyjskich w ciągu pięciolecia 1768—1772 pod kierunkiem Genenalności, to takie zjawisko byłoby szersze niż Sejm Czteroletni, a kilkakroć trwalsze niż powstanie kościuszkowskie. A przecież świadkowie obcy piszą w tym czasie o trzech czwartych częściach narodu bądź formalnie, bądź' „w sercach” skonfederowanych. Wobec tego wypadło ogarnąć w danym pięcioleciu całą Polskę, o ile przeszła ona przez stadium konfederackiego czucia i myślenia 1.

Przytaczam te słowa, żeby uprzytomnić rozległość i trudność tematyki niniejszego referatu. Zdaję więc sobie sprawę, że będą w nim nieuniknione uproszczenia i pominięcia. Oparty jest on bowiem na niepełnej, niekiedy nawet wycinkowej znajomości źródeł. Dawniejsze opracowania są dla podjętego przeze mnie tematu nieprzydatne. Jeśli zaś chodzi o prace Konopczyńskiego, to badacz ten koncentrował swą uwagę przede wszystkim na opisie dziejów ruchu barskiego; analizie postaw, horyzontów myślowych, motywów postępowania poświęcił stosunkowo mniej uwagi. Nie znaczy to, by w tym zakresie nie poczynił niektórych cennych spostrzeżeń. Na ujęciach Konopczyńskiego zaciążyła jednak silna tendencja modernizacyjna (zastrzegam, że terminu tego nie rozumiem jako tendencyjności, od czego ten znakomity historyk, odznaczający się wielką uczciwością badawczą, był wolny), ujmowanie lu-

1

Zarysowy charakter referatu uniemożliwia szczegółowe uzasadnienie twierdzeń materiałem źródłowym. Przypisy ograniczam do wskazania, skąd zaczerpnięte zostały cytaty. Pełniejsze rozwinięcie i dokumentację niektórych tez referatu podaję w mojej pracy Schyłek konfederacji barskiej, Wrocław 1970.

¹ W. Konopczyński, Konfederacja barska, Warszawa 1936—1938, 11, s. V—VI,