DSCF0006

NIELS STEENSGAARD

Kryzys ekonomiczny

„Et le XVII^e siecle n’est un siecle «triste» qu’a condi-tion de definir scientifiąuement «une tristesse de longue duree», s’il en existe” („Wiek XVII jest «smutny» tylko pod warunkiem naukowego zdefiniowania «smutku długiego trwania», jeżeli taki w ogóle istnieje”). Ale jak zdefiniować ową „tristesse de longue duree”? Przy założeniu nieograniczonej dostępności materiału statystycznego, odpowiedź jest prosta: definicja taka musi być powiązana z seriami danych statystycznych dotyczących konsumpcji, produkcji, zatrudnienia, wzrostu ekonomicznego itd. Na tych seriach należy opierać poszukiwania zarówno długofalowych, jak i krótkofalowych fluktuacji.

Przy badaniach XVII wieku taka metoda jest wykluczona. Pojęcie przewlekłej depresji ekonomicznej pochodzi z ery statystycznej, natomiast nasza metoda musi być przystosowana do warunków ery prestatystycznej. Ponieważ nie możemy zdobyć potrzebnych nam serii statystycznych, należy wykorzystać to, co mamy. Podstawowym wymogiem metodycznym musi być zebranie wskaźników, z których wnioskujemy o ogólnych fluktuacjach europejskiej gospodarki, albo przynajmniej posiadanie dostatecznie pewnej znajomości rozmiarów istniejących luk. Wnioskowanie na temat ogólnych wahań europejskiej gospodarki oparte na izolowanych lub dotyczących jednego problemu seriach statystycznych jest niedopuszczalne a priori. Historycy często o tym zapominali, ale należy dodać, że dopiero najnowsze badania umożliwiły spełnienie wspomnianego wymogu. Poniżej dokonam przeglądu obecnego stanu badań w pięciu dziedzinach: zaludnienia, rolnictwa, przemysłu, handlu międzynarodowego i sektora publicznego — biorąc pod uwagę sytuację w całej (albo prawie całej) Europie.

Zaludnienie

Dla wykrycia przewlekłego kryzysu szczególnie duże znaczenie mają zmiany ogólnej liczby ludności. Obecnie nie ma prawie wątpliwości, że po wzroście zaludnienia w XVI

wieku w stuleciu następnym nastąpił jego spadek, stagnacja,' a w każdym razie zahamowanie tempa wzrostu. Wydaje się, że szczyt demograficzny został osiągnięty wcześniej w południowej Europie niż na północy, tak że w ciągu stulecia dokonało się przesunięcie punktu ciężkości rozmieszczenia ludności z obszaru śrudziemnomorskiego do regionów nad kanałem La Manche. W pierwszej połowie XVII wieku znacznego spadku liczby ludności doświadczyły: Kastylia, Półwysep Apeniński (ale nie wyspy) i Niemcy. Nieznaczny wzrost zaludnienia Katalonii, trwający jeszcze na początku XVII wieku, uległ zahamowaniu około 1630 roku. Wydaje się, że zarówno południowe, jak i północne Niderlandy spotkał los podobny, jednak punkt zwrotny leżał bliżej połowy stulecia. Dania i Polska poniosły poważne straty ludności pod koniec lat pięćdziesiątych XVII wieku w związku z wojną północną. Przyjmuje się, że w tym stuleciu powiększyło się zaludnienie Anglii, ale prawdopodobnie wzrost ten miał miejsce głównie w pierwszej jego połowie. Jeśli chodzi o Francję, to stulecie otworzył wzrost liczby ludności, który jednak musi być widziany w świetle strat poniesionych podczas wojen religijnych w końcu XVI wieku. Dalszy rozwój sytuacji pokazuje znaczne różnice regionalne, ale odnosi się ogólne wrażenie umiarkowanego wzrostu zaludnienia, trwającego w północnej Francji do połowy stulecia, w południowej do lat 1675—1680, następnie zaś stagnacji albo spadku. Mówi się, że w 1693, po „roku głodu”, Francja miała tyle samo ludności, ile pod koniec wojen religijnych sto lat wcześniej.

Panowała dawniej powszechna opinia, że najważniejszą zmienną w statystyce populacji preindustrialnej jest umieralność, dlatego bezpośrednie powiązanie trendów populacyjnych z ogólną sytuacją ekonomiczną było możliwe tylko w wypadku wielkich katastrof: głodu, zarazy i wojny, to znaczy tylko przy zmianach krótkoterminowych. Budzi więc duże zainteresowanie fakt, że udało się wykazać o wiele większą niż poprzednio sądzono zmienność wskaźnika urodzeń. Istnieją dowody występowania tak znacznych różnic zarówno w czasie, jak i pomiędzy poszczególnymi terenami — że historycy nie wahają się mówić o występowaniu planowania rodziny. Najważniejszą zmienną w tym wzglę-

21