DSCF0005

Niels Steensgaard

KRYZYS XVII WIEKU

Christopher Hill we wstępie do opublikowanego w 1965 roku zbioru artykułów Crisis in Europę 1560-1660 utrzymywał, iż wydaje się, że osiągnięto zgodę co do występowania w XVII wieku politycznego i ekonomicznego kryzysu w całej zachodniej i środkowej Europie. Jest to niewątpliwie prawda: dla historyków zajmujących się dziejami nowożytnej Europy kryzys jest niekwestionowanym faktem; stał się on wyznacznikiem XVII wieku, w ten sam sposób jak renesans i reformacja charakteryzują wiek XVI, a rewolucja wiek XVIII. Zgoda jest jednak tylko powierzchowna; historycy są jednomyślni w sprawie występowania kryzysu, ale nie zgadzają się w ocenie jego charakteru. Termin „kryzys XVII wieku” został po raz pierwszy przyjęty w połowie lat pięćdziesiątych i od tego czasu jest używany w co najmniej czterech różnych znaczeniach:

1.    Jako ogólny kryzys ekonomiczny, to znaczy spadek europejskiej produkcji, a w każdym razie obniżenie tempa wzrostu europejskiej gospodarki. Ostatnio aspektem tym zajęli się francuscy historycy zaangażowani w badania nad gospodarką, ale stanowi on część wszystkich wersji teorii kryzysu.

2.    Ogólny kryzys polityczny, czyli kryzys w stosunkach pomiędzy państwem a społeczeństwem. Teoria ta, sformułowana przez Hugha R. Trevor-Ropera, przyjmuje za punkt wyjścia współczesne sobie rewolucje z połowy stulecia, uważając kryzys ekonomjcany-gą^ustalony fakt. Według

Trevor-Ropera, kryzys był rezultatem konfliktu purytańsko nastrojonej opozycji („the country”) z pasożytniczą biurokracją, która została stworzona przez renesansowe państwo podczas szesnastowiecznego boomu, ale stała się niemożliwa do utrzymania w okresie upadku i długich wojen XVII wieku.

3.    Kryzys w rozwoju kapitalizmu. Dla Erica Hobsbaw-ma kryzys był oznaką zdecydowanego rozdźwięku między feudalnym systemem społecznym a kapitalistycznymi formami produkcji. Teoria ta jest zbudowana na podstawie marksistowskiej terminologii, ale nie może być uważana za właściwą marksistowską interpretację kryzysu.

4.    Kryzys obejmujący wszystkie aspekty ludzkiego życia. Dla Rolanda Mousniera kryzys nie stanowi problemu wymagającego specjalnego wyjaśnienia, lecz jest użytecznym terminem do określenia chaotycznego stulecia.

Na koniec do piątej grupy można zaliczyć tych historyków, którzy wyrażają wątpliwości w sprawie zasadności pojęcia „kryzys XVII wieku”. Do nich należy A. D. Lublins-kaja, która najdobitniej odrzuca różne wersje teorii kryzysu wraz z większością składających się na nie elementów, ale także holenderski historyk Ivo Schoeffer, który również wyraził wątpliwość co do słuszności nazywania „złotego wieku” Niderlandów stuleciem kryzysu europejskiego.

Od czasu kiedy opracowano streszczone powyżej wersje teorii kryzysu, nasza wiedza o wieku XVII znacznie się powiększyła; historycy, inspirowani w pewnym stopniu przez teorię kryzysu, pracowali nad tym problemem tak w dziedzinie historii gospodarczej, jak i politycznej. Mimo że często przyjmowali oni za punkt wyjścia jedno z pierwotnych sformułowań teorii kryzysu, samo to pojęcie nie zostało jaśniej sprecyzowane. Trzeba sobie uświadomić, że obecnie za terminem tym kryje się często tylko stwierdzenie faktu, iż coś się w XVII wieku zdarzyło; kryzys stał się synonimem tego, co historycy zajmujący się innymi stuleciami określają mianem „historii”. Konieczne jest więc ponowne rozważenie samego pojęcia kryzysu. Należy też wyjaśnić, czy w świetle ostatnich badań polityczne i ekonomiczne warunki XVII wieku pozwalają nam mówić o kryzysie ogólnym. Jeżeli tak, to należy spróbować ściślej określić jego charakter.

19