DSCF0007

NIELS STEENSGAARD

dzie jest wiek kobiety w momencie zawierania pierwszego małżeństwa, ale i liczba urodzeń w małżeństwach też wykazuje różnice, które muszą być wynikiem decyzji podjętych albo z motywów politycznych, albo wynikających z „men-talites collectives”. Obserwacja ta toruje drogę bardziej humanistycznej i mniej mechanicznej formie demografii. Wrigley zasugerował, że wyjątkiem jest model maltuzjański, w którym liczba ludności wykazuje tendencje zbliżania się do maksymalnego pułapu, jeśli chodzi o dostępną ilość pożywienia, natomiast regułą są fluktuacje poniżej maksimum; wyraził opinię, że kontrola urodzeń stworzyła podstawę do wzrostu realnych dochodów w Anglii pomiędzy połową XVII a połową XIX wieku.

Rolnictwo

Obecnie istnieją dwie metody pozwalające na dokonanie wyczerpującej oceny trendów (w przeciwieństwie do szczegółowych badań lokalnych) występujących w rolnictwie w ciągu XVII wieku. Metody te oparte są albo na historii cen, albo na badaniu wysokości plonów. Uzupełniające informacje można uzyskać z danych o handlu zbożem.

Już wiele lat temu Wilhelm Abel, na podstawie pochodzących z całej Europy danych o historii cen, naszkicował obraz długofalowych trendów w europejskim rolnictwie, który w zasadniczych zarysach był w stanie utrzymać w poprawionym wydaniu swojej książki, jakie ukazało się w 1966 roku. Zwrócił on uwagę, że punkt zwrotny szesnasto-wiecznego boomu nastąpił już w pierwszych latach XVII wieku. Wybuch wojny trzydziestoletniej znowu przyniósł wzrost cen, który trwał w Danii, Francji i północnych Włoszech do lat dwudziestych, w Niemczech i Holandii do .lat trzydziestych, a w Anglii, Belgii i Austrii aż do lat czterdziestych XVII wieku. Potem niskie ceny utrzymywały się w całe/ Europie aż do połowy XVIII wieku, chociaż w Niemczech tendencję zwyżkową można wykazać nieco wcześniej. Abel szuka wyjaśnienia tej długotrwałej depresji przede wszystkim w rozwoju sytuacji demograficznej.

Materiał Abla nie zawsze jest tak godny zaufania, jak jego metody (na przykład, jeśli chodzi o Francję, opiera się on na przestarzałych danych o cenach Georgesa Avenela), ale na ogół rezultaty tych badań zostały potwierdzone przez ostatnie studia nad historią cen. Jednakże brak jest zgody co do momentu, w którym ceny produktów rolnych zaczęły spadać; historycy francuscy gorąco dyskutowali nad dokładną datą, natomiast Abel uważał, że zamiast szukać wyraźnego punktu zwrotnego należy uznać, iż odwrócenie trendu odbywało się w dłuższym okresie.

Niezmiernie pożyteczne uzupełnienie badań nad historią cen otrzymaliśmy w postaci wysokości plonów wyliczonych przez holenderskiego historyka Slichera van Ba-tha. Posługuje się on pięcioletnimi okresami pg w tym więc wypadku wykluczone jest poszukiwanie punktów zwrotnych—i dowodzi, że spadek plonów wystąpił w Niemczech w drugiej połowie XVI wieku, w Anglii, Francji, wschodniej Europie i powtórnie w, Niemczech w pierwszej połowie XVII, a w Skandynawii oraz ponownie w Anglii, Francji i Niemczech w drugiej połowie XVII wieku. Wielu historyków wyraziło obawy dotyczące wyjątkowo niejednolitego materiału, na którym opierał się van Bath; jest sprawą bezsporną, że więcej danych i bardziej wnikliwa krytyka zebranego materiału zwiększyłyby zaufanie do sformułowanych przez tego badacza wniosków. Z drugiej jednak strony ustalone wahania są tak znaczne, że nawet na obecnie wykorzystanej podstawie można bezpiecznie przyjąć, iż uzyskane tendencje są zgodne z rzeczywistym rozwojem sytuacji. Fakt zmniejszenia się plonów przy jednoczesnej stagnacji czy spadku cen wskazuje, iż przyczyny należy szukać w popycie.

Dostępne dane o rozmiarach międzynarodowego handlu zbożem potwierdzają wnioski Abla i van Batha. Aksel E. Christensen wykazał, iż przewóz zboża przez Sund podlegał krótkofalowym fluktuacjom, ale że przed końcem lat trzydziestych XVII wieku nie wystąpiły żadne oznaki trwałego spadku. Z drugiej strony A. J. Faber i Pierre Jeannin udowodnili, że w drugiej połowie XVII wieku nastąpił znaczny spadek eksportu zboża z regionu bałtyckiego. Faber zdecydował się szukać przyczyny tego zjawiska

23