DSCF0017

niels STEENSGAARD

rozumianego jako instytucja, która działa racjonalnie w i_n teresie narodu albo klasy społecznej. Przedwko tak uproszczonemu pojmowaniu funkcji rządu możi by przywołać na pomoc politologię, ale właściwsze było¹poszukanie bardziej wyrafinowanego sposobu podejścia do problemu wśród historyków, którzy zajmowali się historią europejskiego ancien regime’u. John H. Elliott skrytykował sposób, w jaki współcześni historycy wykorzystali pojęcie rewolucji do badań nad XVII wiekiem. Wskazał on, że rewolucja francuska stała się jakby paradygmatem dla rewolucji w ogóle i że historycy nawet próbowali według tego modelu analizować wcześniejsze rewolty i przewroty. Ale, mówi on: jest sprawą otwartą, czy nasze uporczywe poszukiwanie «leżących u podstaw przyczyn społecznych» nie zaprowadziło nas w ślepy zaułek [...]. Być może, spór polityczny jest ostatecznie niczym mniej i niczym więcej tylko sporem politycznym — walką o kontrolę i sprawowanie władzy”.

Niewykluczone, iż historycy są równie uzależnieni od dziewiętnastowiecznych schematów w swoich poglądach na rząd, jak i na rewolucje, z tą różnicą, że jeśli chodzi o rząd, to pozostają do dyspozycji nie jeden, ale dwa modele — „konserwatywny socjologiczny” i „konserwatywny narodowy’. Trzecia możliwość, która może stanowić pierwszy krok na drodze do uwolnienia się od tych modeli, została zarysowana przez Frederica C. Lane’a i Jacoba van Klaverena, ale widocznie pozostała nie zauważona przez historyków zajmujących się wiekiem XVII W- być może dlatego, że ich teorie burzą ukochane mity zarówno na prawicy, jak i na lewicy.

Według Lane’a, rządy należy uważać za instytucje specjalizujące się w zorganizowanym posługiwaniu się przemocą; można je uważać za producentów specyficznej usługi, jaką jest ochrona. Produkcja ochrony przynosi zazwyczaj dochód przewyższający koszty produkcji — producent ma na nią naturalny monopol — i rzadko można natknąć się na politykę zmierzającą do obniżenia kosztów produkcji i cen sprzedaży, chyba że rząd jest kontrolowany przez klientów, co, jak zauważa Lane, jest w historii sytuacją wyjątkową Van KJaveren niezależnie od Lane’a, chociaż w nieco podobny sposob, zbadał rolę, jaką odgrywała korupcja

w preindustrialnym systemie społeczno-politycznym. Uważano za rzecz zupełnie naturalną, że sprawujący państwowe funkcje urzędnicy używają swojej władzy i wpływów do wzbogacenia się kosztem panującego władcy czy społeczeństwa. Korupcja w czasach ancien regime’u nie była przestępstwem, lecz składnikiem ustroju.

Jest oczywiste, że ten model nie wyklucza obu modeli określonych wyżej jako „konserwatywny narodowy” i „konserwatywny socjologiczny”. Rząd może działać na rzecz wszystkich konsumentów ochrony, to jest na rzecz narodu albo w interesie jednej klasy społecznej; ale obydwie te możliwości należy uważać za przypadki krańcowe. Model ten, który możemy nazwać modelem Lane’a-van Klavema, koncentrując naszą uwagę na tych, którzy w rzeczywistości sprawują władzę, i zakładając, że działają oni przede wszystkim w swoim własnym interesie, otwiera niezwykle istotne możliwości analizy. Być może ich spojrzenie pozwoli ruszyć z martwego punktu dyskusję nad absolutyzmem i ułatwi lepsze jego zrozumienie jako systemu politycznego.

Wnioski

W szkicu tym próbowałem poddać rewizji pojęcie kryzysu XVII wieku, wykorzystując nasz obecny stan wiedzy o gospodarce tego stulecia oraz w świetle wewnętrznych konfliktów politycznych z połowy stulecia. Zarówno z ekonomicznego, jak i politycznego punktu widzenia ślady wiodły nas w tym samym kierunku: możliwe do wskazania symptomy kryzysu prowadzą nas ku dobrze już znanemu zjawisku rosnącej potęgi państwa, z towarzyszącym temu często wprowadzeniem absolutyzmu. Nasz kryzys nie był kryzysem produkcji, ale kryzysem w sferze dystrybucji; rewolty nie miały charakteru społecznych rewolucji, ale były reakcją na żądania państwa. Zgodnie z własnymi preferencjami możemy albo całkiem odrzucić pojęcie kryzysu, albo powiązać je z problemem absolutyzmu. Tylko takie powiązanie tych dwóch problemów zdaje się otwierać możliwość ponownego podjęcia płodnej dyskusji. Jeśli działania rządów uznamy za rewolucyjne, a rewolty za reakcyjne, jeśli uznamy

43