DSCF0015

NIELS STEENSGAARD

turami zrewoltowanych społeczeństw, ponieważ istnieje wyraźne podobieństwo w polityce ich rządów, to znaczy w ich próbach zwiększenia swojego dochodu i zapewnienia sobie kontroli nad przychodami państwa bez liczenia się z prawami zwyczajowymi. Twierdzenie to, oparte zarówno na naszej wiedzy o powstaniach, jak i na przedstawionej powyżej analizie kryzysu ekonomicznego, może znaleźć dalsze uzasadnienie, gdy rozciągniemy badania porównawcze na te kraje, które nie zostały dotknięte wewnętrznym konfliktem zbrojnym w drugiej połowie XVII wieku. W Bawarii władza stanów została złamana w czasie wojny trzydziestoletniej, a ich próby odzyskania kontroli nad podatkami po 1648 roku okazały się bezowocne. W posiadłościach Hohenzollernów elektor swobodę działania uzyskiwał stopniowo, krok za krokiem, pomiędzy rokiem 1653 a 1667; gdy konflikt z instytucjami stanowymi i miastami dobiegł końca, miał on zapewniony regularny dochód roczny, umożliwiający utrzymanie stałej armii. W 1655 landgraf Hesji-Kassel wyprowadził stany w pole, utrzymując w ten sposób stałą armię i uniezależniając siebie i swoich następców od ich subwencji. Ten sam problem spotykamy w Saksonii i Wirtembergii, ale w tym przypadku brak wyraźnego zwycięstwa księcia albo stanów. W Danii, po formalnym wprowadzeniu monarchii absolutnej w 1660 roku, które było związane z następującym w wyniku wojny północnej kryzysem finansowym, dokonano głębokiej i wszechstronnej reformy finansów i administracji. W Szwecji rozpoczęta w 1655 roku walka o finanse państwowe ciągnęła się kilkadziesiąt lat, ale ostatecznym rezultatem było znowu wzmocnienie finansowej pozycji monarchii.

Wszystkie te fakty są dobrze znane, ale ich uwypuklenie jest w tym momencie niezbędne do wykazania, że Tre-vor-Roper biorąc rewolty za punkt wyjścia swoich rozważań podszedł do problemu od niewłaściwej strony. Fakt pojawienia się w niektórych państwach zbrojnych konfliktów nie stanowi zasadnego kryterium; wybranym punktem wyjścia powinno być samo istnienie wspólnego wszystkim państwom konfliktu, niezależnie od tego, czy przybrał on formę zbrojnego starcia. Za konfliktem tym kryła się wszędzie ta sama przyczyna — dążenie państwa do uzyskania wyższych

dochodów. Niekiedy żądania finansowe były powiązane z reformami finansowymi, które niekoniecznie musiały być niesprawiedliwe, ale które podkopywały zwyczajowe prawa; w innych przypadkach zwiększone obciążenia podatkowe spoczęły na tych grupach ludności, które już przedtem żyły poniżej poziomu pozwalającego na minimum egzystencji. Odmienne reakcje w różnych krajach, niezależnie od tego, czy doszło w nich do konfliktów zbrojnych i niezależnie od skuteczności protestów, miały swoje przyczyny w sytuacji społecznej i ekonomicznej danego kraju oraz w obranej przez rząd polityce (niebagatelne znaczenie miała decyzja o tym, z którymi grupami społecznymi rząd ma współpracować, a które obarczyć ciężarem zwiększonych podatków). Ale w każdym przypadku to rząd działał w sposób rewolucyjny: żądania podatkowe rozbijały równowagę społeczną. Nie stwarzały one sytuacji rewolucyjnej, ale same w sobie były rewolucją. Sześć jednoczesnych rewolucji można rozpatrywać jako jeden problem tylko wtedy, jeśli przechrzcimy je na „sześć jednoczesnych kontrrewolucji”.

Problem absolutyzmu

Za objawami kryzysu ekonomicznego i za wewnętrznymi konfliktami występującymi w połowie XVII wieku w krajach europejskich odnajdujemy wszędzie ten sam czynnik: wzrost potęgi państwa i zwiększony nacisk fiskalny. Dlatego problem kryzysu jest problemem absolutyzmu.

Oczywiście dostrzeżenie związku pomiędzy uciskiem podatkowym a rewoltami nie jest niczym oryginalnym — interpretacja taka jest pod wieloma względami zbliżona do tego sposobu widzenia kryzysu XVII wieku, który reprezentuje Mousnier. Wskazał on, że zwiększone żądania fiskalne uderzyły we wszystkie grupy społeczne, a w swoich późniejszych pracach wielokrotnie i z coraz większym naciskiem podkreślał, że ucisk podatkowy był czynnikiem o rozstrzygającym znaczeniu dla buntów chłopskich w siedemnastowiecznej Francji. Oto co pisze on o podatkach w książce Peasant uprisings: „Zestawienia, jakie można sporządzić na podstawie rejestrów tych narzuconych ludowi podatków,

39