Grobler2

150

u. Struktura nauki-

Sezużyteczność

......••• redukcji

terminów teoretycznych za pomocą definicji równościowych

Po omówieniu podstawowych zagadnień związanych z definiowaniem terminów wróćmy do kwestii redukcji terminów teoretycznych do obserwacyjnych. Problem, jak powiedziałem wyżej, w swej oryginalnej wersji jest już zwietrzały: terminów, absolutnie obserwacyjnych, nieuteoretyzowanych, nie ma. Można jednak rozróżnić terminy teoretyczne ze względu na daną teorię,-to jest terminy, których znaczenie jest częściowo określone przeze postulaty tej teorii, i terminy, które wprawdzie są u teoretyzowane,; ale przez teorie z wiedzy zastanej. Wówczas ewentualna redukcji terminów teoretycznych do terminów „niby-obserwacyjnych” lub do terminów nieteoretycznych¹ pozwoli objaśnić znaczenie term:';, nów charakterystycznych dla danej teorii, a tym samym nadać jej; interpretacje.„empiryczną",- to -jest interpretację uteoretyzowan^ tylko przez teorie wiedzy zastanej. To znaczy pozwoli nie tyle zrę| dukować potwierdzenie zdań teoretycznych do potwierdzenia zda obserwacyjnych, ile sformułować kryteria akceptacji zdań teordy tycznych ze względu na obserwację uteoretyzowaną przez wiedzę zastaną.

Dylemat

teoretyka

Zastanówmy się teraz, czy redukcji terminów teoretycznych d nieteoretycznych nie da się dokonać po prostu za pomocą definicji, równościowych. Definicje równościowe są, przypomnijmy sobie,. nietwórcze. Gdyby więc terminy teoretyczne można było zdefiniować za pomocą terminów nieteoretycznych, każde teoretyczne zdanie teorii byłoby równoważne jakiemuś zdaniu „obserwacyjnemu", to jest wyrażonemu bez użycia terminów charakterystycznych dla' danej teorii. Dotyczyłoby to również jej postulatów teoretycznych; które można byłoby niejako przełożyć na zdania wyrażone w języku wiedzy zastanej. Terminy teoretyczne służyłyby w najlepszym razie.' jako dogodne skróty do wyrażania twierdzeń, do których sformuło-;. wania ani one, ani postulaty teoretyczne teorii nie byłyby potrzebnej W ten sposób powstaje, sformułowany przez Hempla, tak zwany', dylemat teoretyka: albo terminy teoretyczne redukują się do terminów obserwacyjnych i wtedy są bezużyteczne poznawczo, albo, się nie redukują i wtedy nie mają interpretacji empirycznej, i też sfy bezużyteczne poznawczo.

ĘjOperacjonizm, definicje operacyjne i pojęcie pomiaru w*?Próbą rozwiązania tego dylematu była koncepcja częściowej in-ggipretacji. Zanim ją omówimy, zatrzymamy się chwilę przy jeszcze jnym pomyśle interpretacji empirycznej.

loperacjonizm, definicje operacyjne i pojęcie pomiaru

Pojęcie definicji operacyjnej

' poszukiwaniu reguł interpretacji empirycznej teorii wczesny ipiryzm logiczny nawiązał do koncepcji Percy’ego Bridgmana |||27), zwanej operacjonizmem. Zgodnie z nią, pojęcia naukowe są Mityczne ze zbiorami operacji pomiarowych i rachunkowych. Stąd ^wstała myśl, że operacje, o których mowa, wyznaczają znaczenie etis empiryczny) terminów naukowych. Dzięki temu na przykład temperaturę można zdefiniować za pomocą operacji służących do pomiaru temperatury. Tego rodzaju definicje, które w definiens poda-Kpjperacje, jakie należy wykonać w celu ustalenia, czy definiendum ^puje się do rozważanego przypadku, nazywają się d e f i n i c j a m i stacyjnymi.

Trudności

operacjonizmu

|Operacjorus tyczne rozwiązanie problemu redukcji terminów jSbiretycznych powoduje jednak nieprzezwyciężalne trudności. Ernperaturę można mierzyć termometrem rtęciowym albo alkoho-i. Z punktu widzenia operacjonizmu, różne operacje pomiaro-piwyznaczają różne pojęcia. Mamy więc temperaturę „rtęciową” temperaturę „alkoholową”. Temperatura na powierzchni Słońca gf jeszcze inną wielkością, bo przecież nie mierzy się jej za pomocą isfmometru ani rtęciowego, ani alkoholowego.

Bridgman nie traktował tej trudności poważnie. Jego zdaniem, Jzędmiotem nauki są tylko operacje, a nie domniemane „rzeczywi-jpjprzedmioty, jakości czy wielkości, które te operacje jakoby wy-ają. Nauka, w jego ujęciu, poszukuje praw łączących te operacje j||5sobą. Mamy więc na przykład prawo, wedle którego temperatura ięciowa” i temperatura „alkoholowa”, w pewnym zakresie ich j-mfienności, są sobie równe. Takie rozszczepienie terminów teore-żiiych odbiera im bardzo ważne funkcje teoretyczne²².

W szczególności, teoria zbudowana z praw tego rodzaju drastycznie nie pełnia warunku prostoty sformułowanego przez Poppera (por. rozdz. I, p. 3.3): Wiązki między „różnymi” wielkościami nie mają żadnego wyjaśnienia teoretyczne-

Dokładniej: T-nieteoretycznych, gdzie Tjest rozpatrywaną teorią. Termin pochodzi -od Sneeda (por. rozdział II, p. 9).