Grobler0

186 H. Struktura nauki

sformułowania tak zwanej teorii specjalnej (lub specjalizacji teorii), której modele potencjalne uwzględniają wpływ oporu powietrza i siły wiatru na ruch (funkcję położenia) „punktów materialnych", oraz, po drugie, określenia zbioru zamierzonych zastosowań teorii specjalnej (specjalnych zastosowań teorii). Należeć do nich będą między innymi układy, w których punktami materialnymi będą spadochroniarze. Żeby taka teoria specjalna mogła działać, trzeba jeszcze wyznaczyć współczynniki oporu powietrza dla różnego typu spadochronów. Wyniki obliczeń muszą być zgodne z powiązaniami . C teorii specjalnej.

Jak z tego widać, te same zasady, które wyróżniają modele

Własctwe .teorHi-1 -rvnxi/ia*7ariiń ™: J-„^.. . _ ..._

----r ~ •    ± i. aa ul,    czysto teore-

To teorie wyznaczają modele

tyczne, służą również konstruowaniu zamierzonych zastosowań teorii, w tym zastosowań specjalnych. Rola zasad teoretycznych jest nawet jeszcze większa, niż to wynika z dotychczasowej analizy. Mówiliśmy o funkcjach położenia ciał niebieskich i spadochroniarza, jak gdyby one same spadły z nieba. Wedle koncepcji niezdaniowej, są one funkcjami nieteoretycznymi, to jest funkcjami, których wartości można wyznaczyć metodami niezależnymi od rozpatrywanej teorii, w tymi wypadku na przykład metodami optycznymi. Tymczasem żaden pomiar nie pozwoli ustalić wartości tej funkcji jako trójki współrzędnych przestrzennych. Nie tylko dlatego że pomiar z natury rzeczy jest obarczony błędem, ale również dlatego że w roli „punktów materialnych” w modelach teorii występują ciała słusznych rozmiarów, bynajmniej nie punktów geometrycznych. Toteż funkcja położenia jest również konstrukcją, do której trzeba użyć między innymi praw wyrażających związki między funkcjami położenia, masy i siły. Można powiedzieć: teoria rządzi pomiarem⁶⁴.

Powyższa dyskusja podkreśla znaczenie rozważań teoretycznych, nie tylko hipotetycznych sformułowań praw, lecz również dyskusji na temat warunku ceteńs paribus oraz dozwolonych idealizacji. Wynika stąd, że nie da się pokazać palcem na pewną rodzinę mo-deli i powiedzieć: ona wyznacza taką-a-taką teorię naukową, jest identyczna z taką-a-taką teorią naukową. Nie modele wyznaczają treść teorii, lecz teorie, na ogół stosowane łącznie z innymi teoriami,

Por. T. Kuhn, Funkcja pomiaru w nowożytnej fizyce, tłum, S. Amsterdamski, w: tenże. Dwa bieguny, Warszawa 1985, s. 255-3IS (pierwodruk oryginału 1961).

iiO. Dziedziny a teorie

187

a zawsze łącznie z założeniami idealizacyjnymi i warunkiem ceiens fparibus, są narzędziami konstruowania modeli⁵⁵. Tak pojmowany ’;model. nawet jeżeli jest czysto symboliczny, ma pewne cechy modelu symulacyjnego. Służy mianowicie przeprowadzeniu manipulacji ^rachunkowych, po to by uzyskać odpowiedzi na pewne pytania, ■na przykład gdzie skierować lunetę, żeby wypatrzyć Neptuna, albo ^r którym momencie skoczek powinien otworzyć spadochron.

10. Dziedziny a teorie

Rozumowania naukowe sq niemonotoniczne

"Czym więc są teorie naukowe? Nie są rodzinami modeli, bo są narzędziami konstruowania modeli. Nie są też dedukcyjnymi systemami zdań, bo prócz dedukcji stosuje się w nich wielorakie założenia idealizacyjne, albo przeciwnie, faktualne; techniki aproksymacyjne, założenia ceterisparibus. Obecnie dość energicznie rozwijają się tak zwane logiki niemonotoniczne (por. rozdz. III, p. 1), to jest teorie rozumowań, które nie są dedukcyjne w ścisłym sensie, ale które w „normalnych” warunkach, poza „wyjątkowymi” okolicznościami, zachowują własności rozumowań dedukcyjnych. Mają one na celu uchwycić faktyczną strukturę rozumowań prowadzonych w warunkach niepełnej informacji, zarówno w życiu codziennym, jak i w nauce, które odbiegają od dedukcyjnego ideału niezawodności, zachowując mimo to wysoką skuteczność. Teorie naukowe można więc ewentualnie uznać za systemy niemonotoniczne, a więc takie, że można je uznać za systemy dedukcyjne w jakimś idealizacyjnym sensie.

Teorie ewoluują w czasie

Mówiąc o teoriach w nauce, mamy zazwyczaj na myśli twory ewoluujące w czasie, o historycznie zmiennych sformułowaniach, podlegające rewizjom i modyfikacjom. Newton oczywiście nie mógł drugiej zasady dynamiki sformułować za pomocą równań różniczkowych. Ujęcie szczególnej teorii względności w czterowymiarowej, pseudoeuklidesowej geometrii Minkowskiego jest o trzy lata późniejsze od oryginalnego artykułu Einsteina. Mechanika kwantowa ma dwa standardowe sformułowania: macierzowe i za pomocą równań Schrodingera. Toteż traktowanie teorii naukowych, jakby były sy-

⁴⁵ Por. R. Wójcicki, Teorie w nauce, cz. 1, dz. cyt.