348

HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ

3.    Wyprowadzenie „cnót" z „części duszy”

Szczęście polega więc na działaniu duszy zgodnie z cnotą. Ludzką cnotą jest tylko rozumna część duszy. Dusza wegetatywna jest wspólna wszystkim istotom żywym. Dusza pożądliwa, z kolei, jest z natury nierozumna, ale poniekąd uczestniczy w rozumie. Cnota etyczna jest właściwa duszy zmysłowej, polega na opanowywaniu tych dążeń i impulsów, które same z siebie nie mają miary. Duszy rozumnej właściwa jest cnota rozumu - cnota dianoetyczna.

Polityk powinien uczynić duszę przedmiotem swych dociekań. Istnieją dwie części duszy: rozumna i nierozumna. Część rozumna składa się z części rozumnej w znaczeniu właściwym (dianoetikon) oraz części uczestniczącej poniekąd w rozumie, słuchającej go (ethikon). Część rozumna właściwa reguluje zdolność poznawania naukowego i zdolność rozumowania (spryt, rozsądek). Część uczestnicząca w rozumie reguluje dzielność etyczną (wrodzoną i tę w znaczeniu vdaśdwym). To rozróżnienie jest podstawą podziału dzielności na różne zalety - dianoetyczne - mądrość teoretyczną, zdolność rozumienia, rozsądek - i etyczne - szczodrość, umiarkowanie. Nierozumna część duszy składa się ze zdolności żywienia pragnień (orekdkon), która uczestniczy w rozumie, regulując dzielność etyczną (wrodzoną i wyrobioną) oraz z części wegetatywnej (threptikon). Tak więc trzy są części duszy, odpowiadające trzem częściom platońskim: rozumna, uczestnicząca poniekąd w rozumie i nierozumna.

4.    Cnoty etyczne

Cnoty etyczne powstają na skutek przyzwyczajenia: z natury posiadamy zdolność do ich formowania, poprzez ćwiczenia potencjalność tę wprowadzamy w stan aktu. Według Arystotelesa cnoty etyczne przypominają sprawności (habitus).

Cnoty etyczne polegają na umiarze. nie ma ich tam, gdzie jest nadmiar lub niedomiar. Zakładają słuszną proporcję, drogę środka. Nadmiar, niedostatek i umiar są pojęciami dotyczącymi uczuć, namiętności i działań. Cnota etyczna jest wypośrodkowaniem pomiędzy dwiema wadami, z których jedna grzeszy nadmiarem, druga - niedostatkiem: nie jest jednak przeciętnością, ale czymś skrajnym. Jest słuszną miarą, którą rozum nakłada uczuciom lub działaniom bądź też postawom, które bez kontroli rozumu dążyłyby do jednej lub drugiej skrajnej przesady. Naukę o cnocie etycznej jako .słusznym środku" zilustrował Arystoteles obszerną analizą głównych cnót etycznych, wymienionych niemal wyrywkowo. Za największą spośród nich uważa sprawiedliwość, która polega na słusznej mierze przy podziale dóbr, korzyści i zysków.

Trudno zachować wysoki poziom etyczny, gdyż trudno utrafić w środek. Ktoś, kto zmierza do środka, powinien trzymać się dalej od tego, co środkowi dalsze. Z dwóch skrajności jedna jest bardziej, druga mniej błędna - należy wybrać najmniejsze zło. Przede wszystkim należy wystrzegać się rozkoszy, gdyż sąd ludzki o niej nie jest bezinteresowny.

Samą cnotę można określić mianem nawyku właściwego działania.